Bazı Susam Çeşitlerinin Menemen Koşullarında Performansları

Yıl 2011, Cilt: 21 Sayı: 2, 11 - 28, 01.12.2011

Ahmet Şemsettin Tan

Öz

İnsan beslenmesinde, bitkisel yağlar enerji kaynağı olarak büyük öneme sahiptir. Susam, yüksek oranda yağ
(%50-60) ve zengin proteine (%20-25) sahip tohumu için üretilmektedir. Yağı oldukça stabil, yüksek oranda doymamış yağ
asitlerince zengin ve oldukça kalitelidir. Susam tarımının önündeki en büyük engellerden birisi düşük verimdir. Kaliteli ve yüksek
verim düzeyine sahip tescilli çeşitlerin bulunmasına rağmen, Türkiye’de genel olarak düşük verimli yerel çeşitler ve
populasyonlar kullanıldığı için ekim alanları azalmaktadır. Bu araştırma; Ege Bölgesi koşullarına uygun susam çeşitlerini
belirlemek amacı ile 2007 ve 2008 yetiştirme sezonunda Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE) deneme tarlalarında Tesadüf
Blokları Deneme Desenine göre yürütülmüştür. Bu çalışmanın materyalini ülkemizde mevcut sarı ve beyaz susam grubunda
tescilli çeşitler ve çeşit adayları oluşturmuştur. Yapılan değerlendirmeler denemelerde yer alan çeşitlerin tane verimi (kg/da)
yanında bin tane ağırlığı (g), yağ oranı (%), ile bitki boyu, çiçeklenme ve fizyolojik olum gün sayıları açısından istatistiki olarak
önemli olduklarını ortaya koymuştur. Bu çalışmanın ana amacı; en uygun ve yüksek verime sahip sarı ve beyaz susam
çeşitlerinin belirlenmesi olmuştur. Araştırmada; sarı susam grubu denemelerinde en yüksek verim değerleri; 2007 yılında TURS-90’dan
247 kg/da; 2008 yılında 282 ve 272 kg/da olarak sırasıyla Muganlı 57 ve Tur-S-205’den elde edilmiştir. Beyaz susam
grubu denemelerinde en yüksek verim değerleri; 2007 yılında TUR-S-212 ve TUR-S-50’den sırasıyla 258 ve 251 kg/da; 2008
yılında 279 kg/da olarak TUR-S-211’den elde edilmiştir. Sarı susam ve beyaz susam grubunda en düşük verim değerleri 170
kg/da ve 149 kg/da olarak sırasıyla Özberk 82 ve Osmanlı 99 çeşitlerinden elde edilmiştir. Sarı susam grubunda, en kısa
çiçeklenme gün sayısı (31 gün) 2007 yetiştirme sezonunda TUR-S-209 ve Orhangazi 99; en uzun çiçeklenme gün sayısı (39 gün)
ise 2008 yetiştirme sezonunda TUR-S-90, Özberk 82 ve Orhangazi 99 çeşitlerinden saptanmıştır. En kısa fizyolojik olum gün
sayısı 2008 yetiştirme sezonunda (91 gün) TUR-S-209, ve en uzun fizyolojik olum gün sayısı (96 gün) TUR-S-204 ve Muganlı 57
çeşitlerinden 2007 yetiştirme sezonunda belirlenmiştir. Beyaz susam grubunda ise; en kısa çiçeklenme gün sayısı 2007 yetiştirme
sezonunda (31 gün) TUR-S-211 ve TUR-S-215 ve en uzun çiçeklenme gün sayısı (37 gün) ise TUR-S-215, Osmanlı 99, Tan 99 ve
Kepsut 99 çeşitlerinden 2008 yetiştirme sezonunda saptanmıştır. En kısa fizyolojik olum gün sayısı 2008 yetiştirme sezonunda
(89 gün) TUR-S-50, ve en uzun fizyolojik olum gün sayısı (95 gün) Kepsut 99 çeşidinden 2007 yetiştirme sezonunda
belirlenmiştir. Denemelerde sarı ve beyaz susam grubunda en yüksek bitki boyu 2007 yetiştirme sezonunda 170,5 cm ile TUR-S-
90, en düşük bitki boyu ise 2008 yetiştirme sezonunda 96,8 cm ile Osmanlı 99 çeşidinde saptanmıştır. 2007 ve 2008 yetiştirme
sezonunda 1000 tane ağırlığına ait maksimum ve minimum değerler; sarı susam grubunda, sırasıyla Muganlı 57 (3,93 g) ve
TUR-S-204 (2,97 g) çeşidinde saptanmıştır. Beyaz susam grubunda ise, sırasıyla TUR-S-50 (4,00 g) ve Tan 99 (3,17 g) çeşidinde
saptanmıştır. Yağ oranına (%) 2007 ve 2008 yıllarına ait maksimum ve minimum değerler; sarı susam grubunda, sırasıyla TURS-204
ile Orhangazi 99 (%60,17) ve Özberk 82 (%53,17) çeşitlerinde saptanmıştır. Beyaz susam grubunda ise, Tan 99 (%61,80)
ve Kepsut 99 (%54,67) çeşitlerinde saptanmıştır. Bu çalışmadan elde edilen bulgular, ıslah edilmiş-tescilli çeşitlerimizin
üretimde daha yaygın olarak yer alması ile ülkemizde susamda üretiminde ortalama 71,1 kg/da olan verim değerinin %100
artırılabileceğini ortaya koymaktadır. Yüksek performansa sahip çeşitlerin üretimde yer alması ile üretimde ortaya çıkacak artış
susam ithalatının da azalmasını sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Susam, Sesamum indicum L., adaptasyon, agronomi, verim, verim komponentleri

Kaynakça

• Anonim. 2009. İstatistik Veriler. Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği. http://www.bysd.org.tr/.
• Anonim. 2011a. Çeşit Kataloğu. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü. Ankara. http://www. Ttsm.gov.tr/
• Anonim. 2011b. Gölmarmara, Muganlı 57 ve Özberk 82 susam çeşitlerinin özellikleri. http://www.batem.gov.tr /urunler/ tarlaurunleri/ susam/susam.htm.
• Ananymous. 2010. Food and Agriculture Organization of the United Nations. FAO Statistical Data-bases. http://faostat.fao.org.
• Ashri, A. 1989. Sesame. Chapter 18. In G. Röbbelen, R.K. Downey., and A. Ashri (Eds.) Oil Crops of the World. Mc Grow-Hill Publishing Company.
• Bedigan, D. 1981. Origin, diversity, exploration and collection of sesame. p. 164-169. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No: 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Bedigan, D., and J. R. Harlan. 1986. Evidence for cultivation of sesame in the ancient word. Economic Botany 40:137-154.
• Beech, D. F. 1985a. Sesame research possibilities for yield improvement. p. 96-106. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Beech, D. F. 1985b. Sesame production and potentials in Australia. p. 17-22. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Benjasil, V. 1985. Production, research and development of sesame and safflower in Thailand.. p. 12-16. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Delikastanidov, S. G. 1985. Conditions and methods for the improvement of sesame production, growing methods and plant protection in Bulgaria. p. 62-63. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials.
• Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Demir İ. 1962. Türkiye'de yetiştirilen önemli susam çeşitlerinin başlıca morfolojik, biyolojik vasıfları üzerinde araştırmalar. Ege Üni. Zir. Fak. Yayın No. 53. Ege Ü. Matbaası. İzmir.
• Desai, N. D., and S. N. Goyal. 1981a. Major problems of growing sesame in India and South East Asia. p. 6-14. In A. Ashri and P. Poetiary (Eds.) Sesame: Status and Improvements. Proc. of Expert Consultation. 8-12 Dec. 1980. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Desai, N. D., and S. N. Goyal. 1981b. Sesame culture in India. p. 17-21. In A. Ashri and P. Poetiary (Eds.) Sesame: Status and Improvements. Proc. of Expert Consultation. 8-12 Dec. 1980. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Dizdaroğlu, T. ve A.Ş. Tan. 1995a. Ege Bölgesinde sulu ve Kuru şartlarda susam üretimi ve sorunları. Anadolu 5 (1): 48-73. Menemen. İzmir.
• Dizdaroğlu, T. ve A.Ş. Tan. 1995b. Ege Bölgesi ikinci ürün susam üretimi ve sorunları. Anadolu 5 (2): 116-138. Menemen. İzmir.
• Frankel, O. H., and J. G. Hawkes. 1975. Crop genetic resources for today and tomarrow. International Biological Program 2. Cambridge University Press. Harlan, J. R. 1951. Anotomy of gene centers. The American Naturalist 85: 97-103.
• İlisulu, K. 1973. Yağ Bitkileri ve Islahı. Çağlayan Kitabevi, İstanbul. İncekara, F. 1972. Endüstri bitkileri ve ıslahı, yağ bitkileri ve ıslahı. Cilt 2. Ege Ü. Zir. Fak. Yay. No.83. Ege Üni. Matbaası, İzmir.
• Kabayashi, T., 1981. The wild and cultivated species in the genus Sesamum. p 157-163. In Sesame: Status and improvement.. FAO Plant Production and Protection Paper No. 26. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Khıdır, M. O. 1981a. Sesame production in Sudan. p. 45-49. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Khıdır, M. O. 1981b. Major problems of sesame growing in East Africa and Near East. p. 36-43. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Langam, R. 1985. Growing sesame in the desert South West USA. In A.Ashri (Ed.) Sesame and safflower: Status and potentials. FAO Plant Production and Protection Paper 66. FAO, Rome.
• Lee, J. I. 1985. Sesame Production in the Republic of Korea. p. 6-9. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Myint, U. T. 1981. Sesame in Burma. p. 22-24. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Omran, A. 1985a. Sesame and safflower production and research status in Ethiopia. p. 42-47 In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Omran, A. 1985b. Oil crops network for east Africa and India region. p. 52-58. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Prabarakan, A. J. 1996. Genetic diversity of wild sesame from Southern India. Plant Genetic Res. Newsletter 106: 44-46.
• Röbbelen, G., R. K. Downey, and A. Ashri. 1989. Oil Crops of the World. McGraw-Hill Pub. Co. New York.
• Sharif, M. 1985. Status of sesame and safflower production in Pakistan. p. 30-33. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Steel, R. G. D., and J. H. Torrie. 1980. Principles and Procedures of Statistics. A Biometrical Approach. 2nd ed. MacGraw - Hill Book Co. New York. Tan, A. Ş. 1995. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi. 2010 Yılı Gelişme Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir.
• Tan, A. Ş. 1998a. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi 1998 Yılı Ara Sonuç Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir. Tan, A. Ş. 1998b. Susamda tüylülüğün kalıtımı (Sesamum indicum L.). Anadolu 8 (2): 1-23.
• Tan, A. Ş. 2003. Susam tarımı. p.213-237. TYUAP/TAYEK Ege - Marmara Dilimi Tarla Bitkileri Toplantısı. 2-4 Eylül 2003. Ege Tar. Ara. Enst. Menemen, İzmir.
• Tan, A..Ş. 2006a. Susam tarımı. YAYÇEP. Tarım Bakanlığı ve TRT işbirliği ile hazırlanan televizyon programları.
• Tan, A. Ş. 2006b. Susam tarımı. Çiftçi Broşürü No: 135. Ege Tar. Ara. Enst. Menemen, İzmir.
• Tan, A. Ş. 2008. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi. 2008 Yılı Gelişme Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir
• Tan, A. Ş. 2009a. Susam tarımı ve makineli hasat p.1-30. Ege Dilimi Tarla Bitkileri BAV Toplantısı. 12-14 Mayıs 2009. Ege Tar. Ara. Enst. Menemen, İzmir.
• Tan, A. Ş. 2009b. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi. 2009 Yılı Gelişme Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir
• Tan, A. Ş. 2010. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi. 2010 Yılı Gelişme Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir.
• Tan, A. Ş. 2011. Susam. Agroskop. Tarım – Gıda – Hayvancılık Dergisi. 2011 (2): 25-29. Adana.
• Tan, A..S. and Tan, A. 1996. Morphometric variation analysis on Turkish Sesame (Sesamum indicum L.) J. Anadolu 6 (2): 1-23.
• Tan, A. Ş., E. E. Ak ve M. Ayaz. 2007. Ege Bölgesi Susam Araştırmaları Projesi. Ara Sonuç Raporu. Ege Tar. Ara. Ens. Menemen. İzmir.
• Tu, L. 1985a. Sesame production and sesame breeding: studies in Henan Province, Chine. p. 10-11. In A. Ashri (Ed) Sesame and Safflower: Status and Potentials. Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 66. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Tu, L. 1985b. Sesame production and sesame breeding: Studies in Henan Province, Chaina. In A.Ashri (Ed.) Sesame and Safflower: Status and potentials. FAO Plant Production and Protection Paper 66. FAO, Rome.
• Uzo, J. O. 1981. An analysis of production trends, problems and potentials of increasing sesame production in Nigeria. p. 30-35. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.
• Villarreal, L. Q. 1981. Some agroeconomic aspects of sesame in Mexico. p. 64-67. In A. Ashri (Ed) Sesame: Status and Improvements Proc. of Expert Consultation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 29. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy.