TÜRKİYE BİTKİ GENETİK KAYNAKLARI VE MUHAFAZASI

Yıl 2010, Cilt: 20 Sayı: 1, 9 - 37, 01.06.2010

Ayfer Tan

Öz

Ana gen merkezleri ve çeşitlilik merkezlerini barındıran Türkiye, küresel düzeyde önem taşıyan ürünler ve yem bitkileri için önemli bir menşe merkezidir. Bu ürünlerin birçoğunun yerel çeşitleri geleneksel yetiştiricilik sistemlerinde ve meralarda hala kullanılmakta, ürünlerin yabani akrabaları ve endemik çeşitler farklı ekosistemlere ait doğal habitatlarda bulunmaktadır. Türkiye bitki örtüsüdeki 9500 bitki türünden 3000’i ile yüksek bir endemizm oranına sahiptir. Türkiye, birçok ürün için de mikro gen merkezidir. Mevcut bitki çeşitliliğinin korunmasının önemi bilinmekte ve çeşitli muhafaza programları uygulanmaktadır. Türkiye, bitki genetik kaynaklarını korumaya başlayan önder ülkelerden biridir ve ex situ muhafaza alanında 1960’lardan bu yana büyük deneyim kazanmıştır. Ulusal Bitki Genetik Kaynakları ve Bitki Çeşitliliği Programı (NPGRDP) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE) koordinasyonunda uygulanmakt ve çiftçi şartlarında muhafaza dahil olmak üzere, yerinde (in situ) muhafazayla birlikte, ex situ muhafazayı da kapsamaktadır. Ex situ muhafaza hem generatif hem de vegetatif koleksiyonlar için uygulanmakta, bu koleksiyonlar sırasıyla tohum gen bankasında ve arazi gen bankalarında saklanmaktadır. ETAE bünyesinde uluslararası standartlarda faaliyet gösteren Ulusal Gen Bankası’nda bulunan ulusal koleksiyon yerel çeşitleri, yabani ve geçit formları, ekonomik açıdan önem taşıyan (tıbbi, aromatik, süs, vb.) diğer yabani türleri ve endemik bitki türlerini kapsamaktadır. Ulusal koleksiyondaki (tohum ve bitki koleksiyonu) toplam örnek sayısı 2700 türde 70.000 civarındadır. Başta meyve genetik kaynakları olmak üzere, vegetatif olarak üretilen materyaller 15 enstitüde arazi gen bankalarında saklanmaktadır. Ulusal koleksiyonun emniyet dublikasyonu Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesindeki Gen Bankası’nda saklanmaya başlanmıştır. Ulusal program faaliyetlerine ilişkin bütün veriler, Ulusal Program Merkezi Veritabanı’nda elektronik ortama aktarılmaktadır. Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) yardımıyla, Ulusal Program faaliyetlerinden elde edilen kalitatif ve kantitatif veriler değerlendirilebilmektedir. Koleksiyonda yenileme ihtiyacı belirlenmekte ve gerektiğinde yenileme yapılmaktadır

Anahtar Kelimeler

Bitki Genetik Kaynakları, bitkisel çeşitlilik, ex situ muhafaza, in situ muhafaza, gen bankası

Kaynakça

• Ekim, T., M. Koyuncu, M. Vural, H. Duman, Z. Aytaç, and N. Adıgüzel. 2000.
• Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Barıcan Ofset Ankara. ISBN: 975-93611-0-8.
• Gönülşen, N. 1986. Bitki Genetik Kaynakları Meyve ve Bağ Envanteri. Ege Böl. Zir. Ara. Ens. Yay. No.79. Menemen.
• Harlan, J. R. 1951. Anatomy of gene centres. Am.Nat., 85: 97-103.
• Harlan, J. R. 1995. The Living Fields: Our Agricultural Heritage. Cambridge Univ. Press. Cambridge. U.K.
• http://bioces.tubitak.gov.tr
• http://cmsdata.iucn.org/
• http://sgp.undp.org
• http://eurisco.ecpgr.org
• http://www.cevreorman.gov.tr
• http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler6/UBSEP.pdf
• http://www.ecpgr.cgiar.org/AEGIS
• http://www.nuhungemisi.gov.tr/
• http://www.tedgem.gov.tr/calistay/default.asp
• http://www.tubitak.gov.tr/tubives
• http://www.ecosecretiat.org
• Jarvis, I. D., T. Hodgkin, P. Eyzaguirre, G. Ayad, B. Sthapit, and L. Guarino. 1998.
• Farmer selection and genetic diversity: the need for a basic data set. In: Jarvis D. I. And T. Hodghin (Eds.) Strengthening the Scientific Basis of In Situ Conservation of Agricultural Biodiversity On-farm. Options for data collecting and analysis. Proceedings of a Workshop to Develop Tools and Procedures for In Situ Conservation On-farm, 25-29 August 1997, Rome, Italy, IPGRI.
• Jarvis, D. I. and T. Hodghin. 1998. Strengthening the Scientific Basis of In Situ Conservation of Agricultural Biodiversity On-farm. Options for data collecting and analysis. Proceedings of a Workshop to Develop Tools and Procedures for In Situ Conservation On-farm, 25-29 August 1997, Rome, Italy, IPGRI.
• Maxted N., Tan A., Amri, A. Valkoun J. 2000. In situ conservation. In: Maxted N. and Bennet, S. (Eds.) Plant Genetic Resources of Legumes in the Mediterranean. Pp. 1-386. Kluver, Dordrecht. ISBN 0-7923-6707-3. 292-308.
• Özhatay, N., A. Byfield ve S. Atay. 2005. Türkiye'nin 122 önemli bitki alanı, WWF Türk, (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) Yayını, İstanbul.
• Tan, A. 1996. Turkey: Country Report to the FAO International Technical Conferance on plant genetic resource. http://www.fao.org/ag/AGP/AGPS/ Pgrfa/pdf/turkey.pdf.
• Tan, A. 1998a. Genebank Management of Turkey: With Emphasize to Regeneration and Multiplication. In: Engels, J. M .M. and R. Ramanatha Rao (Eds.) Proceeding of Consultation Meeting on Regeneration of Germplasm of Seed Crops and Their Wild Relatives. 4-7 December,1995. ICRISAT, Hyderabat. IPGRI, Rome.
• Tan, A. 1998b. Current Status of Plant Genetic Resources Conservation in Turkey. In: N. Zencirci, Z. Kaya, Y. Anikster, W. T. Adams (Eds.).The Proceeding of International Symposium on In situ Conservation of Plant Genetic Diversity. 4- 8 November, 1996. Antalya, Turkey.
• Tan, A.,and A. Ş. Tan. 1998a. Database management systems for conservation of genetic diversity in Turkey. In: N. Zencirci, Z. Kaya, Y. Anikster, W.T. Adams (Eds.).The Proceeding of International Symposium on In situ Conservation of Plant Genetic Diversity. 4-8 November, 1996. Antalya, Turkey