DEDE KORKUT HİKÂYELERİ’NDE /+DAn/ ABLATİF HÂLİ EKİNİN YAPI VE GÖREV BAKIMINDAN FONKSİYONLARI ÜZERİNE

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 3, 524 - 532, 29.09.2021

Eda Eyi

Öz

Standart Türkçede eklerin iyi bir şekilde anlaşılması için artzamanlı-eşzamanlı inceleme yapılması gerekmektedir. Bu çalışmada, Türk edebiyatının önemli eserlerinden biri olan Dede Korkut Kitabı’nda yer alan on iki hikâyede /+DAn/ ablatif hali ekinin yapı ve görev bakımından fonksiyonları üzerinde durulmuş, genel olarak derin ve yüzey yapı bağlamında arkaik biçimleri göz önünde bulundurularak inceleme yapılmıştır. En arkaik biçimlerine Göktürk ve Uygur dönemi metinlerinde rastladığımız /+DAn/ ablatif hali ekinin ayrılma, çıkma ya da uzaklaşma gibi aynı anlamı karşılayan işlevi dışında sınırlandırma, kıyaslama, sebep, zaman gibi işlevleriyle de karşılaşmak mümkündür. Diğer ek kullanımlarında olduğu gibi /+DAn/ ablatif ekinin de yönelme, bulunma, eşitlik ve vasıta gibi hal ekleri yerine kullanımı da mevcut olan bir durumdur. Bu durum, Standart Türkçede nadir olmakla birlikte ağız ve lehçelerde daha çok karşılaştığımız bir durumdur.

Anahtar Kelimeler

yapı, görev, hal, arkaik, hikayeler

ON STRUCTURE AND FUNCTIONS OF THE ABLATIVE /+DAn/ IN DEDE KORKUT STORIES

Öz

In standard Turkish, a diachronic/synchronic study is required to properly understand suffixes. This study focuses on the structure and functions of the ablative /+DAn/ suffix and analyzes the archaic forms of the suffix in general terms of deep and surface structure of the suffix in the twelve stories of Dede Korkut, one of the important works in Turkish literature. The most archaic forms of the /+DAn/ ablative form is encountered in texts from the Gokturk and Uyghur eras with functions such as separation, detachment and divergence for similar meanings, as well as categorization, comparison, reasoning and timing. Similar to other suffixes in the Turkish language, the /+DAn/ ablative suffix can be used in place for situational suffixes to indicate orientation, presence, equality and instrument. This is a rare occurrence in standard Turkish, but rather more common in dialects and subdialects.

Anahtar Kelimeler

structure, function, suffix, archaic, stories

Kaynakça

• Boz, E. (2004), Türkiye Türkçesinde +DAn Ekli Nesne Öğesi Üzerine, Ⅴ. Uluslararası Türk Dili
• Kurultayı Bildirileri Ⅰ, Ankara: TDK Yayınları, 501-511.
• Çakan, A. (haz.). (2018), Dede Korkut Hikâyeleri-Kitab-ı Dedem Korkut-, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Daşdemir, M. (2014), Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal-İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Eser Basım Yayınları.
• Eker, S. (2017), Çağdaş Tür Dili, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergin, M. (1994), Dede Korkut Kitabı Ⅰ, Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2019), Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gülsevin, G. (2017), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013), Türkçenin Söz Dizimi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (1998), Türkçede Söz Dizimi –Cümle Tahlilleri-, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1998), Dede Korkut Hikâyelerinde Dil-Üslup Bağlantısı, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Cilt: 46, Sayı: 1998/1: 101-112.
• Korkmaz, Z. (2017), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: TDK Yayınları.
• Özkan, M. (2013), Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, İstanbul: Filiz Kitapevi Yayınları.
• Özkan, M. (2013), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitapevi Yayınları.