17. ve 18. asır sicil ve vakıf kayıtlarına göre İstanbul’da sağlıkta yardımlaşma: Tarihi ipuçları ve modern yansımaları

Yıl 2024, , 353 - 358, 23.09.2024

Nevzat Erkan , Ahmet Özdinç

https://doi.org/10.21673/anadoluklin.1499030

Öz

Amaç: Bu çalışma, Osmanlı dönemine ait sicil ve vakıf kayıtları üzerinden İstanbul’da sağlıkta yardımlaşmanın nasıl gerçekleştirildiğini incelemeyi amaçlamaktadır. Vakıfların koruyucu hekimlik, tedavi ve ilaç yardımı gibi konularda topluma sunduğu hizmetler ve İslam medeniyetinde dinî ana metinlerin yardımlaşma kültürü üzerindeki etkisi ve bu kültürün Osmanlı toplumundaki yansımaları ele alınmaktadır.

Yöntemler: Çalışmada, Osmanlı dönemine ait Şer’iyye sicilleri ve vakıf kayıtları incelenmiştir. Şer’iyye sicillerinde, darp ve yaralama gibi adli vakaların sulh ile neticelendiği davalarda ilaç ve tedavi masraflarının nasıl kayıt altına alındığı araştırılmıştır. Ayrıca, hastalar odası adı verilen mekânlar, cerrah müdahaleleri ve frengi gibi dönemin tedavisi zor hastalıklarına dair kayıtlar da incelenmiştir. Vakıf kayıtlarında ise darüşşifaların vakfiyeleri ve gayrimüslimlerin sağlık hizmetlerine yönelik vakıflar detaylandırılmıştır.

Bulgular: İncelemeler sonucunda, vakıflarda koruyucu hekimlik ve tedaviye yönelik hizmetler bulunduğu görülmüştür. Şer’iyye sicillerinde, adli vakalarda ilaç ve tedavi masraflarının detaylı olarak kayıt altına alındığı, vakıf kayıtlarında ise sağlık hizmetlerine yönelik vakıfların hayırseverlik duygusu ile oluşturulduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, koruyucu hekimlik ve tedavi hizmetlerinin toplumda önemli bir yer tuttuğu belirlenmiştir.

Sonuç: Bu çalışma, Osmanlı döneminde sağlıkta yardımlaşmanın arka planında yatan hayırseverlik duygusunun, vakıf kayıtları ve kadı sicillerinde açıkça görüldüğünü ortaya koymaktadır. Sicil ve vakıf kayıtlarının yeni belge ve bilgilerle incelenmeye devam edilmesi, sağlıkta yardımlaşma konusunda daha farklı bakış açıları ve detaylı bilgiler sunacaktır. Bu çalışma, Osmanlı dönemindeki sağlık yardımlaşma sisteminin ve toplumsal dayanışmanın tarihi kökenlerine ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Koruyucu hekimlik, Osmanlı imparatorluğu, sağlıkta yardımlaşma, Şer’iyye sicilleri, vakfiye

A study of health charity in Istanbul during the 17th and 18th centuries based on registry and foundation records: Historical clues and modern reflections

Öz

Aim: The objective of this study is to examine how health charity was realised in Istanbul during the Ottoman period through the analysis of historical records. The services provided by the foundations to the society in areas such as preventive medicine, treatment and medication assistance, the impact of the main religious texts in Islamic civilisation on the culture of charity and the reflections of this culture in Ottoman society are discussed.

Methods: This study analyses the Shar’iyye registers and foundation records of the Ottoman period. The Shar’iyye registers are examined to ascertain how the costs of medicine and treatment were recorded in cases where judicial cases such as assault and wounding were concluded with a settlement. In addition, the records of the so-called patients’ rooms, surgeon interventions and the records of difficult-to-treat diseases of the period such as syphilis are also analysed. Foundation records detail the foundations of darüşşifas and foundations for non-Muslim health services.

Results: The results of the analyses revealed that the foundations included services for preventive medicine and treatment. In the Shar’iyye registers, medicine and treatment costs in judicial cases were recorded in detail, and in the foundation records, it was determined that foundations for health services were created with a sense of philanthropy. Furthermore, it was established that preventive medicine and treatment services held a significant position within society.

Conclusion: This study demonstrates that the sense of philanthropy that underpinned cooperation in health during the Ottoman period is clearly evident in the foundation records and kadi registers. Continued analysis of the registers and foundation records with the incorporation of new documents and information will provide further insight.

Anahtar Kelimeler

Charities, foundation, Ottoman empire, preventive medicine, Shar

Kaynakça

• Çetin O, Hızlı M, Yediyıldız A. Osmanlı Kadı Sicillerinin Tıp Tarihi Araştırmalarındaki Önemi. In: Yılmaz C, Yılmaz N, editors. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yayınlar; 2006. p. 321-33.
• Evkafı Hümayun Müfettişliği Şer’iyye Sicilleri No. 7.
• Yılmaz C, Yılmaz N. Osmanlı Hastahane Yönetmelikleri: Vakfiyelerde Osmanlı Dârüşşifâları. In: Yılmaz C, Yılmaz N, editors. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yayınları; 2006. p. 41-63.
• Günalan E. Üsküdar Atik Valide Darüşşifası’nda Hasta Hakları, Tedavi Yöntemleri ve Hasta-Hekim İlişkisinin İncelenmesi. In: Yılmaz C, editor. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, 11-13 Kasım 2016, Bildiriler I. İstanbul: Üsküdar Belediyesi; 2017. p. 331-48.
• Bayat AH. Osmanlı Devleti’nde Tıp Eğitimi. In: Yılmaz C, Yılmaz N, editors. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yayınları; 2006. p. 237-45.
• Sarı HN. Osmanlı Darüşşifalarında Meslek Ahlâkı. In: Eren G, editor. Osmanlı. VIII. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları; 1999. p. 494-517.
• Yediyıldız B. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu; 2003.
• Konca M. Türkiye Sağlık Sisteminde Mali Alan Yaratma: Paydaş Görüşleri ve Değerlendirmeleri [Basılmamış YL Tezi]. Ankara2017.
• Yediyıldız B. Vakıf. TDV İslam Ansiklopedisi: TDV; 2012. p. 479-86.
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri, no. 421, vr.24a
• Günalan R. Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666 - 1667). İstanbul Kadı Sicilleri: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM); 2011. p. 678.
• Akkaya M. Üsküdar’da Bir Cerrah Ailesi: Üstad Cerrah Deniz, Eşi Cerrah Küpeli Kızı Saliha ve Oğlu Cerrah Mehmed Çelebi. History Studies International Journal of History. 2014;6(5):1-11.
• Recep F. Galata mahkemesi 90 numaralı sicil (H. 1073 - 1074 / M. 1663). İstanbul Kadı Sicilleri. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM); 2012. p. 84 (hüküm no. 56), 154 (Hüküm no 60).
• Erol R. Galata Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (H. 1022 - 1024 / M. 1613 - 1615). İstanbul Kadı Sicilleri. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM); 2012. p. 85 (Hüküm no: 68).
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri, no. 415, vr.43b
• Evkafı Hümayun Müfettişliği Şer’iyye Sicilleri, no. 7, Vr.7b-10a.
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri no. 257 vr.41b
• Karaman Mİ. Uluslararası Toplum ve İnsan Hakları Bağlamında Sağlık ve Sağlık Yardımları. SD Dergi. 2010(13):61-6.
• Yönden H. Sağlık Hizmetlerinde Dijital Teknolojilerin Yeri ve Önemi. In: Söyler S, Çavmak D, editors. Modern Sağlık Yönetiminde Temel Konular: Eğitim Yayınevi; 2023. p. 153-82.
• Buzgan T, Güner Ö. Dünya Sağlık Örgütü’nün Pandemilerdeki Etkinliği ve Post-pandemik Dönemdeki Geleceği. In: Şeker M, Özer A, Korkut C, editors. Küresel Salgının Anatomisi: İnsan ve Toplumun Geleceği. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi; 2020. p. 131-48.