TÜRK KÜLTÜRÜNDE ATIN ÖNEMİ VE ATA SPORLARIMIZDAN ATLI CİRİT OYUNU

Yıl 2017, Sayı: 2, 167 - 198, 30.11.2017

Uğur Karcıoğlu

Öz

Tarihin kendi sosyal şartlarını esas alırsak, atın evcilleştirilmesi ile atın bir

binek aracı olarak kullanılması, Çağımızdaki motorlu araçların kullanımıyla eş

değerdir. Çünkü çağımızda motorlu araçlara hâkim olanlar tarihe yön veriyorlarsa,

eskiden ata sahip olanlar da kendi devirlerinde aynı güce sahiptiler.

Ural-Altay kavimlerinin dünya tarihi bakımından iki önemli rolleri olmuştur.

Bunlardan biri “at yetiştiriciliği” ikincisi de “demiri işleme teknikleri”

dir. Buradan yola çıkarak görüyoruz ki Türklerde at çok önemli bir yer tutuyor.

Orhun ve Yenisey kitabelerinde “yılkı”, “at”, bugünkü Türk lehçelerinde ise

“at”,“yılkı/cılkı/çılgı” şeklinde ifade ediliyor. Hatta Türklerin kullanmış oldukları

on iki hayvanlı Türk takviminde de at, bir yılın adıdır. Hunların ise at besledikleri

ve ekonomilerinin büyük çapının ata dayandığı ve Çin’e gönderilen

hediyelerin büyük bölümünü atların oluşturduğu bilinmektedir. Türkler, efsanelerinde,

türkülerinde, kaya resimlerinde, kurganlarında, şahıs ve yer adlarının

yanı sıra cirit oyunu gibi birçok sporlarında dahi atı kullanmışlardır.

Atlı cirit sporu o günlerden bu günlere gelmiş olmasına rağmen Türkiye

çapında istenilen düzeyde yayılım sağlayamamıştır. Ancak günümüz okullarında

cirit atlarının bulunduğu yerlere gezi düzenleyip çeşitli aktiviteler yaparak ve

okullarda yaya ciriti oynatarak bu sporun tanınıp gelişmesi sağlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, At, Spor, Cirit, Orta Asya

IMPORTANCE OF THE HORSE IN TURKISH CULTURE AND HORSE JAVELIN FROM OUR ANCESTOR SPORTS

Öz

If we take social conditions of history as basis, horse’s being tamed and

used as a saddle beast is equal with the use of motor vehicles in our age. Because,

in our age, if the ones who owns motor vehicles can direct the history, who

owned horses had the same power in ancient times.

Ural-Altaic tribes had two important roles for world history. First one of

these was “horse breeding” and the second was their ability to “their forging

tecniques”. Based upon these we can see that horses have an extensive coverage

in Turkish culture. The word ‘horse’ is expressed as “at”, “yılkı” on Orkhon

and Yenisei Inscription and it is expressed as “at”, “yılkı/cılkı/çılgı” in today’s

Turkish dialects. Even, horse is the name of a year on the twelve animal Turkish

calendar. It is known that Huns bred horses their economy was considerably

based on horses and moreover a great amount of the gifts that they sent to China

was horses. Turks used horses in their ancestor sports like javelin besides their

legends, folk songs, stone paintings, cairns, person and place names.

Although mounted javelin has come from those days to now, it could not

spread at intended level in Turkey. But today it can be known and improved

with different activties at schools such as organizing tours to the farms that have

javelin horses or playing unmounted javelin.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Horse, Sport, Javelin, Middle Asia

Kaynakça

• AALTO, Pentti (2000), “Orhon Yazıtları’nda At İsimleri Üzerine”, (Çev. E. AYDIN), Türk Dili 587, 453-457
• AKMOLDOYEVA, B. B (1989), Konevodstvo v Sisteme Traditsyonnogo Hozyaystva Kirgizov (Konets XIX-naçalo XX vv.), Frunze.
• AKSOY, Mustafa (1993), “Türklerde At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih Dergisi 142, 38-44.
• AKTEPE, Kürşat (2003), Tarihte Türk Okçuluğu, Sağlık ve Spor Yayınları Dizisi, No:56, Ankara: Nobel Yayıncılık.
• ALEKSEYEV, Vassili (1981), “Domaşnaya Loşad Mongolii”. Arheologiçeskiye, Etnografiçeskiye i Antropologiçeskiye İssledovaniya v Mongolii. Novosibirsk. Arhceologiya Kazahstana, Almatı
• ASADOV, F. M (1993), Arabskiye İstoçniki o Tyurkah v Rannee Srednevekovie, Baku.
• BAYRAKTAR, Gökhan (2012), “Türk Kültüründe Atlı Sporlar”, 2nd International Congress Of Sports For All and Sport Tourism, Kemer/Antalya
• BATRAKTAR, Gökhan (2013), “Türk Spor Kültüründe Çevgan”, 2. Uluslararası Bilim Kültür ve Spor Kongresi.
• BELEK, Kayrat, (2008), Kırgızlarda At ve At Kültürü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bişkek.
• BERNŞTAM, Aleksandr, Natanoviç (1952), “Aravanskie Naskalnıe İzobraceniya i Davanskaya Stolitsa Erşi”. İstoriko-Arheologiçeskie Oçerki Tsentralnogo Tyan- Şanya i Pamiro-Alaya. No. 26, Moskva Leningrad, 222-223.
• BİÇURİN, Nikita (1998), “Sobraniye Svedeniy o Narodah”, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena. I-II, Almatı.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1953)‚”Türk Onomastiğinde At Kültü”, Türkiyat Mecmuası, c. X, İstanbul, 201- 212.
• CAFEROGLU, Ahmet (1972), “Türklerde Av Kültürü ve Müessesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: TTK Yayınları, 170–175
• CEYLAN, Alpaslan (2002), “Anadolu’da ki İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası”, Türkler Ansiklopedisin 6, 425-429.
• CEYLAN, Alpaslan (2005), ”Erzurum ve Çevresindeki Türk Yerleşmeleri”, Türk Kültürü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. 21-51.
• CEYLAN, Alpaslan (2015, Güz)‚ “Çıldır Başköy Kaya Resimleri”, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi Dergisi 2, 7-29.
• ÇINAR, Ali, Abbas (1993), Türklerde At ve Atçılık, Ankara: Kültür Bakanlığı ÇORUHLU, Yaşar (1997)‚ “Türk Sanatında Av Sembolizmi”, Arkeoloji Sanat V, 76 :13-25.
• ÇORUHLU, Yaşar (2006), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÇORUHLU, Yaşar (2012), “Arkeolojik Kazı Sonuçlarına Göre Türklerde Mezarlara At Gömme Geleneği” Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Tarih Ve Medeniyetler Tarihi Bildiriler Volume I Ankara, 1051-1071.
• DOĞAN, Orhan (2006), Bozkır Kavimlerinin Kültür ve Mitolojilerinde At, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Lisans Tezi).
• DURMUŞ, İlhami (1993), İskitler (Sakalar), Ankara: Kaynak Yayınları EBERHARD, Wolfram (1996), Çin’in Şimal Komşuları, Ankara: TTK Yayınları,
• ESİN, Emel (2002), "Türk Sanatında At," Türkler Ansiklopedisi IV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 125–143.
• Evliya, Çelebi (1999a), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Cilt 2. (R. Dankoff ve S. A. Kahraman, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi bilinmiyor.)
• Evliya, Çelebi (1999b), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Cilt 3. (R. Dankoff ve S. A. Kahraman, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi bilinmiyor.)
• Evliya, Çelebi (2001), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Cilt 4. (R. Dankoff ve S. A. Kahraman, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi bilinmiyor.)
• DİNÇER Ferruh, (2002), “Osmanlı Döneminde Atlı Sporlar”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 616-624
• GÖKSU, Erkan, (2008), Okla Yükselen Millet, Konya, Kömen Yayınları.
• GÖKSU, Erkan, (2008), “Türk Kültüründe Silah”, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• GÖKSU, Erkan, (2010), Ok ve Yayın Türk Devlet Geleneği ve Hakimiyet Anlayışındaki Yeri, Turkish Studies 5/2, 2010, 986 - 1011.
• GÖMEÇ, Sadettin (2014), Türk Kültürünün Ana Hatları, Uluslararası Sempozyum, Geçmişten Günümüze Bozkır, Ankara.
• GÜLEÇ, Erdoğan (1998), “Türk Cirit Atı”, Ankara, 1998, 16-15.
• GÜVEN, Özbay (1998), “Türklerde Pehlivanlık”, Türk Dünyası Araştırmaları, Ankara, 53.
• GRAÇ, A. D. (1980), Drevniye Koçevniki v Sentre Azii, Moskva.
• İLYAS, AĞA, Hafız Hızır (1987), Tarih-i Enderûn Letaif- Enderûn, (Çev. Cahit Kayra), İstanbul: Güneş Yayınları, 36-38.
• İNAN, Abdulkadir (1952), “İkinci Pazırık Kurganı”, Belleten XVI/61, 1952.
• İNAN, Abdulkadir (1968), “İkinci Pazırık Kurganı” Makaleler ve İncelemeler, Ankara: TTK Yayınlar, c.1, 507-509.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1993), İslam Alemi, Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lügati Cilt.7, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 239‐248.
• KAFESOGLU, İbrahim (1995), Türk Milli Kültürü, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• KAFESOĞLU, İbrahim (2002), Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları
• KAHRAMAN, Atıf (1989), Cumhuriyete Kadar Türk Güresi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KAHRAMAN, Atıf (1995), Osmanlı Devletinde Spor, Ankara:T.C. Kültür Bakanlığı.
• KAMOLİDDİN, Şhamsiddin (2006), “K Voprosu o Razvitii Konevodstva v Sredney Azii v Sredniye Veka”, Journal of Turkic Civilization Studies. II, Bishkek, 119-127.
• KARABEY, Turgut (2012), “Evliyâ Çelebî Seyâhatnâmesinde Gûy u Çevgân Oyunu”, Turkish Studies, 81- 86.
• KLYAŞTORNIY, Sergey, Grigoryeviç (1964), Drevnetyurkskie Runiçeskie Pmyatniki Kak İstoçnik Po İstorii Sredney Azii, İzdatel’stvo: “Nauka”, Moskva.
• KLYAŞTORNIY, Sergey, Grigoryeviç (2005), Stepnıe İmperii Evrazii, St.-Petersburg
• LATTIMORE, Owen (1951), “The Steppes of Mongolia and The Characteristics of Steppe Nomadism”, The Bobbs-Merrill Reprint Series in The Social Sciences, New York, 58-61.
• GUMİLEV Lev, (1999) Eski Türkler, Çeviren: Ahsen Batur, İstanbul, 129.
• LIGETI, Lajos, (1962), “Attila ve Hunlar”, Asya Hunları, İstanbul.
• LINDNER, Rudi, Paol (1981), “Nomadism, Horses and Huns”, Past and Present, Oxford, 3-19.
• MACKERRAS, Colin (2004) “Relations between the Uighurs and Tang China, 744-840”, Journal of Turkic Civilization Studies I, Bishkek, 102-104.
• MASANOV, Nurbulat (2002), “Koçevaya Tsivlizatsiya Kazahov”: Osnovı Cizne Deyatelnosti Nomadnogo Obşestva, Almatı.
• NEFYEDKIN, A. K. (1997), “Boevıe Kolesnitsı v Drevney Gretsii (XVI - I vv. do n. e.)”, Avtoreferat, Sankt-Petersburg, 3-6.
• MOKEYEV, A. (2002), “XVI-XVIII. Yüzyıllardaki Tanrı Dağları Kırgızlarının Siyasi Teşkilatındaki Kadim Unsurlar”, Kırgız Devleticiliği Dergisi, Özel sayı, 40-42.
• NOVOCENOV, V. A. (2014) “Andronovskaya İzobrazitel’naya Traditsiya v Petroglifah Epohi Bronzı Tsentral’noy Azii”, The Aryans in the Eurasian Steppes: the Bronze and Early Iron Ages in the Steppes of Eurasia and Contiguous Territories: Elena Kuz’mina Memorial Volume. Barnaul: Altai State University Press, 455-468.
• ÖGEL, Bahattin (1985), “Türk Kültür Tarihine Giriş I”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• ÖGEL, Bahattin (1988), “İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre” TTK Yayınları, Ankara, 63.
• ÖNEY, Gönül (1969), “Anadolu Selçuklularında Heykel Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 187-191.
• ÖZBEK, Sinan “Benim Atım”, Türkiye Jokey Kulübü Yayınları, İstanbul, 2015, 38-111.
• ÖZGEL, Özcan (2011), “Veteriner Anatomi Atlası (At)”, Medipres Yayınları, Malatya, 2011, 20-204.
• ÖZGÜL, Oktay (2015), “Erzurum Bölgesi Kaya Panoları”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5, 169-198.
• ÖZGÜL, Oktay (2016), “Erzurum/Şenkaya Petrogliflerindeki At/Geyik Ve Güneş Kursu”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 39, 371- 390.
• ÖZKAN Haldun, (2000), “Erzincan Ve Çevresinde Orta Asya Türk Mezar Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 31-47.
• P’YANKOV, İ. V. (2014), “K Voprosu ob Etniçeskoy Situtsii v Stepyah Evrazii”, The Aryans in the Eurasian Steppes: the Bronze and Early Iron Ages in the Steppes of Eurasia and Contiguous Territories: Elena Kuz’mina Memorial Volume, Barnaul: Altai State University Press, s. 147-150.
• POPESKO, Peter (2010), “Evcil Hayvanların topografik Anatomi Atlası”, Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul, 25-78.
• RAHMANALİYEV, R. (2002), “İmperiya Tyurkov”, Tyurkskiye Narodı Mirovoy İstorii s X v do n. e. po XX v. n. e. Moskva.
• RUDENKO, Sergei (1970), “Frozen Tombs of Siberia The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen”, Universite of Clifornia Press , Londra.
• SERTKAYA, Osman, Fikri (1995), “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, İstanbul, 26.
• SÜMER, Faruk (1983), “Türklerde Atçılık ve Binicilik” Türk Dünyası Araştırmaları, 1983, 1-2.
• SÜMER, Faruk (1995), “Eski Türk Atçılığı Hakkında Notlar”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 107, Ankara.
• SÜMER, Faruk (1995), “Türklerde Atçılık ve Binicilik”, TDA Vakfı Yayını, İstanbul, 1995.
• TABALDİYEV, Kubatbek (1996), Kurganı Srednevekovıh Koçevıh Plemyon Tyan-Şanya, Bişkek.
• TARHAN, Taner (1976), “Eskiçağda Kimmerler Problemi” VIII. Türk Tarih Kongresi, c. I Ankara, 355 vd
• TEKTAŞ, Sadettin (1946), “Orduda At ve Hıfzısıhane”, MSB VETERİ- NER İŞ. D. NEŞRİYAT, İstanbul, 25-107.
• TOKTABAY, Ahmet (2004), Kult Konya u Kazahov, Almatı
• TURAN, Osman (1941), “On iki Hayvanlı Türk Takvimi”, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Türkiye Geleneksel Spor Dalları Federasyonu Atlı Cirit Yönetmeliği.
• VAYNŞTEYN, S. İ. (1991), Mir Koçevnikov Tsentra Azii, Moskva.
• VIYATKIN, K. V. (1968), “Kult Konya u Mongolskih Narodov”, Sovetskaya Ensiklopediya, İzd. 6. Moskva.
• YILDIZ, Doğan (2002), “Çağlar Boyu Türklerde Spor”, Telebasım, İstanbul.
• ZUYEV, Y. A. (1960), “Tamgi Loşadey iz Vassalnıh Knyacestv”, Novıe Materiyalı po Drevney i Srednevekovoy İstorii Kazahstana, Alma-Ata, 94-95.