ORYANTALİSTLERİN ŞAM EMEVİYYE CÂMİİ İLE DİYARBAKIR ULU CÂMİİ HAKKINDAKİ İDDİALARI VE BU İDDİALARA K.A.C. CRESWELL’İN CEVAPLARI ÜZERİNE YENİDEN DÜŞÜNME

Yıl 2018, Sayı: 4, 13 - 36, 31.05.2018

Fettah Aykaç , Aziz Doğanay

https://doi.org/10.33404/anasay.420379

Cited By: 1

Öz

Son
asırlarda, oryantalist yaklaşıma sahip Avrupalı araştırmacıların çoğu ‘Müslümanların
erken devirde Hıristiyanlardan fetih yoluyla aldığı bazı şehirlerdeki, halen
transeptli plana sahip, önemli cami yapılarının önceden kilise oldukları ve
sonradan tamamen camiye tahvil edilinceye kadar Hıristiyanlarla paylaşılarak ortak
kullanıldıkları’ türden iddiaları yayınlarında sürekli tekrar ederek gündemde
tutmuşlardır. Bu iddialarına delil olarak da ‘Şam Emeviyye Câmii’nin önceden
Temenos yapısı olarak bilinen Roma/Pagan Jüpiter Tapınağının avlusundaki
Vaftizci Yahya (St. John The Baptist) Kilisesi olduğu’ şeklinde erken devir
Müslüman müelliflerin kitaplarında da yazılı olduğu söylenen rivayetleri
göstermişlerdir[1].

Bu
iddia daha sonra Diyarbakır Ulucâmii ilavesiyle C.Warzinger ve K.
Wulzinger tarafından 1921’de yayınlanan ‘Damascus I’ isimli kitapta
ciddi bir şekilde tekrar dile getirilerek, gerçeğe en yakın ihtimal olarak
yerleştirilmeye çalışılmıştır. Gerçekte tarihî bir belgesi olmayan bu görüşler
1940’ların sonunda Avrupalı yayınlardan yapılmış olan özet tercümeler yoluyla
Türkçe literatüre de girip ‘alternatifi olmayan/gerçeğe en yakın rivayetler’
olarak yerleşmiş ve sonraki yayınlarda tekrar edilmiştir. İngiliz araştırmacı K.A.C.
Creswell (1876-1974), dünya çapında meşhur olan 1932 ve1969 tarihli ‘Erken İslâm
Mimarisi’ isimli kitaplarında bunları ele alıp tutarsızlıklarını tarihî ve
mimarî delillerle ortaya koymuştur. Ancak, Creswell’in cevapları ve bu konuda
yazdığı çok önemli bilgiler, söz konusu iddiaların alternatifi olarak henüz
Türkçe yayınlara girmemiştir.

Bu
makalede, oryantalistlerin propagandasını yaptığı tutarsız iddialarla, bunlara alternatif
olarak K.A.C. Creswell’in cevapları ve aktardığı bazı önemli bilgiler, sanat tarihi
ve İslâm mimarisi eğitimi müzakerelerinde, yardımcı kaynaklarında ve bundan
sonra yapılacak yayınlarda yerini alması ümidiyle araştırmacıların dikkatine
sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Emeviyye, Şam Ulucamii, Diyarbakır Ulu Camii, Creswell, Oryantalist

RECONCIDERING ORIENTALISTS CLAIMS REGARDING UMAYYAD MOSQUE OF DAMASCUS AND THE GREAT MOSQUE OF DİYARBAKIR UNDER THE LIGHT OF K.A.C. CRESWELL’S ANSWERS1

Öz

During the last few centuries, majority of European (orientalist) researchers

have been (and still) claiming through their publicaitons and repeated

at every opportunity that many of the mosques (with basilical plans) had been

Christian churhes before the cities they were in conquered by Muslims in early

years and these church buildings had been co-used with Christians till they were

converted to mosques at later stages. This claim has been supported with an

example that the very building of the Umayyad Mosque of Damascus was the

Church of St. John the Baptist, which was in courtyard of the Roman / Pagan

Temple of Jupiter (so called Temenos building) in the center of Damascus. This

legend about ‘Umayyad Mosque of Damascus, was carried on and repeated

quite seriously with an addition of the Great Mosque of Diyarbakir by the co-authors

C. Warzinger and K. Wulzinger in their book titled ‘Damascus I’, published

in 1921, was also tried to establish it as “the legend, nearest to the truth”

behind the history of these buildings.

These views with no trustworthy historic or architectural evidences, were

transphered via the summarised translation works from the European books in

late 1940’s, acquired the top place in Türkish literatures and were repeated in

all later publications as the truest “legend” without an alternative. Against these

claims, English researcher Keppel Archibald Cameron Creswell (1879-1974),

in his famous books titled ‘Early Muslim Architecture’ published in 1932 (updated

and re-printed in 1969), put forward few historic and architectural evidences

which invalidated these claims. Unfoutunately his replies and the valuable information

he put forward, have not been given the space and voice they deserved

in Turkish publications as yet.

In this article, these orientalist claims, and Mr. Creswell’s replies have

been put forward with hope and intentions that these alternative informations

may find their way into study materials, future publications and discussion circles

of Islamic architecture as well as History of Arts education at all levels in

Turkey.

Anahtar Kelimeler

Umayyad, Great Mosque of Damascus and Great Mosque of Diyarbakir, Creswell, Orientalist

Kaynakça

• AKOK, Mahmut, “Diyarbakır Ulu Câmii Mimarî Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, sy. 8, (1969), s. 113-119AYCAN, İrfan, “Muaviye b. Süfyan”, DİA, XXX (2005), s. 332BELL, H.I., Greek Papyri in the British Museum: IV, (The Aphrodito Papyri, p. 80)BERCHEM, M. V., , & STRİZYGOVSKİ, J., Amida (1910), s. 51BERCHEM, Marguerite van, “The Mozaics of the Dome of the Rock at Jarusalem And the Great Mosque at Damascus”, K.A.C. Creswell, EMA, Oxford (1932), v. I, pp. 163-6; agy., K.A.C. Creswell, EMA, New York (1979), v. I, p. I, pp. 323-371CAETANİ, L., Annali dell’ Islam, III (1910), p. 346CRESWELL, K.A.C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Penguin Books, Middlesex, UK (1958)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. I, p. I, Hacker Art Books, NY (1979)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. I, p. II, Hacker Art Books, NY (1979)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. II, Hacker Art Books, NY (1979)DUCHENE, Herve, Troia Hazineleri veya Schliemann’ın Düşü (Terc. Ali Berktay), Yapı Kredi Yay., İstanbul (2002)DIONYSIUS of tell Mahre, Chabot’s text, pp. 6 ve 14; transl., pp. 5 & 96, van Berchem, Amida,(1910) p. 56 yoluylaDUSSAUD, R, ‘Le Temple de Jupiter Damascenien, in Syrie, III, (1931), pp. 234-48El Ömerî [ö.1345], Masalik al- Absâr, I, p. 189, II, 7-11ESED, M., Kur’an Mesajı, (Terc., C. Koytak - A. Ertürk), İşaret Yay., İstanbul (1997)FAYDA, Mustafa, “Ömer (b. Hattab)”, DİA, XXXIV (2007)GOEJE, De, Memoire sur la conquette de la Syrie, pp. 96-7 Hacı Arculf’un Hatıratı: TOBLER, Itinera Hicrosolymitana et descriptiones Terrae Sanctae, I, p.145.; GEYER, Itinera Hicrosolymitana, Saec, IIII-VIII, pp. 226-7HARTMAN, R., “Şam”, İA, XI, MEB, İstanbul (1979)HERZFELD, E., Archeologische Reise, II (1911), p. 144, n. I Ibn Asâkir [ö.1176], Uyunu Akhbar, Damascus Manüscript [yz.], I, fol. 158a, I. 27İbn Şakir’in [ö. 1363], Uyunu Tarikh, Paris MS [yz.], Quatremere’s Ed. II. p. 263İlmevî, [ö. 1566], Sauvaire’s transl., Journal of Asiatique, 9th serie, VII, p.193KARADUMAN, Hüseyin, Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı, ICOM Yay. (2008)KARLIGA, Bekir – ÇETİNER, Bedreddin, İbni Kesir Tefsiri, XV, Çağrı Yay., İstanbul (1993), s. 5657KIZIL, Fatma (Erişim tarihi: 2017.01.12). “Oryantalistlerin Hadis Literatürü Hakkındaki Görüşleri” , http://sonpeygamber.info/oryantalistlerin-hadis-literaturu-hakkindaki-gorusleri KOÇAK, Birgül, (Erişim tarihi: 2016.02.06). “Uluslararası Oryantalist Kongreler (1873-1973) Üzerine Bir Değerlendirme”, Kebikeç, 34, 2012, s.69-7 https: / / kebikecdergi.files. wordpress. com / 2013 / 02 / 14_birgulkocak_ oryantalistlerkongresi_ dizgibitti_gorselbes. pdfKUBAN, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, YKY, İstanbul (2002)KUTLU, Burcu, Batı Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar, 1860-1910, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (2007)LAMMENS, H., ‘Le Calife Walid et le presendu partage de la mosquee1, BIFAO., XXVI (1925)ÖNDEŞ, Osman, Bodrumda Yağma, Remzi Kitabevi, İstanbul (2002)ÖNKAL, Ahmet -Nebi Bozkurt, “Cami”, DİA, (1993)RİVOİRA, G.T. Moslem Architecture, Its Origins and Developments, Oxford (1924)SEZGİN, Haluk, Türk ve İslâm Ülkeleri Mimarisine Toplu Bakış, Mimar Sinan Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yayın No: 5, İstanbul (1979)TABERÎ, (ö.923), Translated in Nöldeke, Geschiche der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden aus, p.205 TAŞKENT, Ayşe, Arnold, Creswell ve Grabar Metinleri Bağlamında İslam Sanatı ve Oryantalist Yaklaşımlar Üzerine Bir İnceleme”, Sosyaoloji Dergisi,3. Dizi, 24, Sayı, (2012/1) WATZİNGER, C., - WULZİNGER, K., Damascus I, (1921), pp. 3-42 ve 77-79WIET, G., Repertoire d’Epigraphie arabe, VII. 264-5 & IX, p. 2VAKIDÎ [ ] , Transl. of Niebuhr-Mordtmann, p. 108 (van Berchem, Amida, s.51 yoluyla)YAZICI, Talib, “Emeviyye Camii” DİA, XI, (1995)YETKİN, Suut Kemal, İslâm Ülkelerinde Sanat, Cem Yayınları, İstanbul (1984)YILMAZ, Yaşar, Anadolu’nun Gözyaşları, Yem Yayınları, İstanbul (2015)