OSMANLI TARİH YAZICILIĞINDA MUHTASAR UMUMİ TARİHLER ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 7, 105 - 136, 28.02.2019

Rukiye Özdemir , Ahmet Aydın

https://doi.org/10.33404/anasay.512209

Cited By: 1

Öz

Umumi
Tarihler genel olarak insanlığın yaratılıştan başlayarak İslâm tarihi, Osmanlı
öncesi ve çağdaşı devletler ile Osmanlı tarihi hakkında geniş ölçekli bir
yelpazeyi içerir. Bu eserler genel anlamda hemen hemen aynı muhtevaya sahip
olmakla birlikte içeriklerinin sunum şekilleri açısından farklılıklar
göstermektedirler. Bu nedenle umumi tarihler kendi aralarında mufassal ve
muhtasar umumi tarihler olarak gruplandırılabilir. Bunlardan mufassal olanlar
içeriklerini ayrıntılı bir şekilde sunmuşlardır. Bunun en güzel örneklerini Gelibolulu
Mustafa Aliʼnin “Künhü’l Ahbar” ve Kâtip Çelebiʼnin Fezleketü’l akvâli’l-ahyâr
fi’ilmi’t-târîh ve’l-ahbâr  (Arapça
Fezleke)  / Takvîmü’t-Tevârih (Türkçe
Fezleke ) adlı eserlerinde görmek mümkündür. Muhtasar umumi tarihler ise
içeriklerini özet-hülasa bir biçimde kronolojik esaslı olarak oluşturmuşlardır.
Bunun örnekleri arasında ise Mevlana Şükrullahʼın Behçetü’t-Tevârih, Ramazân-zâde
Nişâncı Mehmed Paşaʼnın Târîh-i Nişâncı Paşa ve Cenâbî Mustafa Efendiʼnin
El-Aylemü’z-Zahir veya Gülşen-i Tevârîh, Hezârfen Hüseyin Efendiʼnin Tenkîh-i Tevârih-i
Mülük adlı eseri sayılabilir.

Bu
çalışmada muhtasar olarak kaleme alınan Behçetü’t-Tevârih, Târîh-i Nişâncı
Paşa, Gülşen-i Tevârîh ve Tenkîh-i Tevârih-i Mülûk eser-müellif eşleştirmeleri
tanıtılmıştır. Ayrıca muhtasar olarak yazılan eserlerde olayların özet-hülasa
şekilde anlatım içerik örneklerine yer verilmiştir.  Bu örnekler vasıtasıyla muhtasar umumi
tarihlerin ortak yönlerinin olayların ayrıntısını vermekten ziyade kapsam
geçerliliğine önem verdikleri ve daha fazla bilgi sunmayı amaçladıklarının
izahı çalışmalarına katkıda bulunulmak hedeflenmiştir. Bununla birlikte verilen
içerik örnekleriyle muhtasar umumi tarihlerin birbirlerinden ayrılan yönlerinin
temelde hangilerinin muhtasarlık içinde kısmi mufassallığa yöneldiği
hangilerinin ise muhtasarlık içinde daha da muhtasarlığa yöneldiği incelenmeye
çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Umumi Tarihler, Muhtasar Umumi Tarihler, Ramazân-zâde

Kaynakça

• Matbu ve Yazma EserlerAHMED RESMİ EFENDİ, Halifetüʼr-Rüesâ, İstanbul 1269.CENÂBÎ MUSTAFA EFENDİ, Gülşen-i Tevârih, Topkapı Sarayı Müzesi Revan Bölümü, No: R.1136.HEZÂRFEN HÜSEYİN EFENDİ, Tenkîh-i Tevârih-i Mülûk, Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, No: 5071. PEÇEVİ İBRAHİM EFENDİ, Peçevi Tarihi, Unıversıty Of Toronto DR 511 P33 V.1.RAMAZÂN-ZÂDE NİŞÂNCI MEHMED PAŞA, Târîh-i Nişâncı Paşa, Almanya Staatsbibliothek, Berlin, Ms.or.fol.4153. Araştırma- İnceleme EserlerAFYONCU, Erhan, (2003), “Osmanlı Siyasi Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 1 (2), s.101-172.AFYONCU, Erhan, (2009), Tanzimat Öncesi Osmanlı Araştırma Rehberi. ADEMLER, Betül, (2007), Düstürnâme-i Enverî (Dil Özellikleri-Metin), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. AĞIRAKÇA, Ahmet, (2006), “ Müneccimbaşı Ahmed Dede”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt XXXIII, s.4-6.AĞIRAKÇA, Ahmet, (2014), Müneccimbaşı Ahmed ibn Lütfullah Osmanlı Devletiʼnin Kuruluş Tarihi (1299-1481) Câmiʻüʼd-Düvel, Akdem Yayınları. AKÇAY, Hasan, (1999), Ahmedî’nin İskender-nâmesi Transkripsiyonlu Metin, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisan Tezi. AKTEPE, M.Münir, (1958), “ Hoca Sadeddin Efendi Tacü’t Tevârihi ve Bunun Zeyli Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, XIII s. 101- 116.AKTEPE, M.M. (1995), “ Sadullah Enverî ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XI, s. 268- 270.AKÜN, Ö.Faruk, (1998), “Ahmed Vefik Paşa”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt II, s.143-157.ALMAZ Hasan, (2013), Behçetüʼt-Tevârîh Tarihin Aydınlığında Şükrullah Efendi, Mostar Yayınları. ARSLAN, Mehmet, (2003), Mehmed Cemaleddîn Osmanlı Tarih ve Müverrihleri-Âyine-i Zurefâ, Kitabevi Yayınları. ASIM, Necib, (1329) ,“Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri”, TOEM, I/7 İstanbul 1329, s.425-428. AYCİBİN, Zeynep, (2016), Katip Çelebi Fezleke (Osmanlı Tarihi 1000-1065 / 1591-1655, Çamlıca Yayınları.AYDIN, Ahmet, (2002), “ Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Türkler Ansiklopedisi XI. Cilt, s. 417- 425.AYDEMİR, Mehmed Süreyya, (1996), Sicil-i Osmanî, Cilt III. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. AYKUT, Şevki Nezihi, (1997), “ Hasanbeyzade ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XVI, s. 363-364.AZAMAT, Nihat, (1992), Anonim Tevârih-i Al-i Osman, Marmara Üniversitesi Yayınları No: 510, Fen-Edebiyat Fakülyesi Yayınları, No: 24. BAKIR, Abdullah, (2014), Yazıcı-zâde ʻAlî, Selçuḳ-nâme İndeksli Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu Yayınları. BALCI, Rüştü, (2007), Keşfüʼz-Zunûn, An Esâmiʼl-Kütübî veʼl-Fünûn (Kitapların ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi), I.Cilt, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.BAŞAR, Fehamedin, (2002), “İlk Osmanlı Tarihçileri”, Türkler Ansiklopedisi, XI. Cilt, s.409-416.BAYRAK, Orhan, (2002), Osmanlı Tarihi Yazarları, Milenyum Yayınları.BAYKARA, Tuncer, (2010) Tarih Araştırma ve Yazma Metodu, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.BAYKAL, Bekir Sıtkı, (1999), Peçevi Tarihi, Cilt 1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.CANATAR, Mehmet, (1993), Müverrih Cenâbî Mustafâ Efendi ve Cenâbî Tarihi I, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı. CANATAR, Mehmet, (1993), “ Cenâbî Mustafa Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt VII, s.351-353. CANTİMER, Mehmet Alper, (2011), Cenâbî Mustafa Efendi’nin El-ʻAylemü’z- Zahir Fi Ahvali’l- Evâil ve’l- Evâhir Adlı Eserinin Önasya Kısmının Tenkidli Metin Neşri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisan Tezi.ÇİÇEK, Hikmet, (2018), “Ahmed Câvid Beyʼin Müntehabât İsimli Eserinde Mehâsinüʼl-âsâr ve Hakāiküʼl-Ahbârʼı Kaynak Olarak Kullanma Yöntemi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, İlkbahar 5(14), s.377-406.ÇİÇEK Hikmet, (2018), (Vekāyiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin Ve Tahlili (1187-1197/1774-1783), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi.DAŞ, Abdurrahman, (2003), Osmanlılarda Münşeât Geleneği, Hoca Sadeddin Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Münşeâtı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi. DONUK, Suat, (2017) , Hadâikuʼl-hakâʼik fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik, Nevʻîzâde Atâyînin Şekâʼik Zeyli, İnceleme-Tenkitli Metin, (Ed.) ÖRS Derya, I. Cilt, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.ERKAN, Davut, (2005), Matrâkçı Nasûh’un Süleyman-nâmesi ( 1520- 1537 ), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi.ERKAN, Davut, (2011), “ Matrâkçı Nasuh’un Hayatı ve Eserleri Üzerine Notlar ”, The Journal of Ottoman Studies, XXXVII, s. 181-197. FAYDA, Mustafa, (2011), “Tarih”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları (TDVY), XL, s.30-36.HANCZ, Erich, (2007 ), “ Peçeylû İbrahim ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXIV, s. 216-218.HALAÇOĞLU Yusuf, / AYDIN M.Ahmet, (1993), “ Cevdet Paşa ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt VII, s.443-450.İLGÜREL, Mücteba, (1998), “ Hüseyin Efendi Hezârfen ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XVIII, s. 544-564.İPŞİRLİ, Mehmet, (2009), “ Selanikî Mustafa Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXVI, s. 357-359. İPŞİRLİ, Mehmet, (2006), “Naîmâ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXII, s.316-318.KAÇALİN, S. Mustafa, (2006), “ Mütercim Asım Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXII, s. 200- 202. KAYA, Nevzat, (2001), “ Karaçelebizade Abdülaziz Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXIV, s.381-383.KÜTÜKOĞLU, Bekir, (1989), “ Ali Mustafa Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt II, s.414-416.KÜTÜKOĞLU, Bekir, (2002) “Vak‘anüvis” Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXXII. s. 457-460.LOKMACI, Süleyman, (2017), “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Gazavatnâmeler ve Ebubekir b. Abdullah’ın Şark Seferleri İsimli Gazavatnâmesi”, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Haziran 21(2) s. 665- 677.LOKMACI, Süleyman, (2017), “Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîh-i Tevârîh-i Mülük İsimli Eserinin Fransız Milli Kütüphanesinde Supplement Turc 137 Arşiv Numarası İle Kayıtlı Nüshası Üzerine”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 5, Sayı 43, s. 225-236. LOKMACI, Süleyman, (2015), Solak-zâde Tarihi’nin Tahlili ve Metin Tenkidi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi.MANAGE, V.L. (1963), “The Menāqıb Of Yakhshi Faqīh”, Bulletin Of The School Of Oriental and African Studies, 26 (1), s.50- 54.ÖZCAN, Abdülkadir, (2013), “II. Bayezıd Devri Tarihçiliği ve İlk Standart Osmanlı Tarihleri”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 2, Güz, s.141- 153.ÖZCAN, Abdülkadir, (2003), “Fatih Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ( İstanbul’un Fethi’nin 550. Yılı Özel Sayısı ), 14, s. 55-62.ÖZCAN, A Abdülkadir, (2002), “Bosnalı Hüseyin”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXVI, s. 130-131.ÖZCAN, Abdülkadir, (1994), “Düstürnâme-i Enverî”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt X, s. 49-50.ÖZCAN, Abdülkadir, (1998), “Heşt Bihişt”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, XVII, s.271-273.ÖZCAN, Abdülkadir, (2013), “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1, Bahar s. 271-293.ÖZCAN, Abdülkadir, (1998), “Abdurrahman Şeref”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt I, s.175.ÖZCAN, Abdülkadir, (2003), “Mehmed Çelebi- Ramazan-zâde”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt 28, İstanbul 2003, s.449-450.ÖZCAN, Abdülkadir (2011), “Tevârih-i Âl-i Osmân”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XL, s. 579- 581.ÖZCAN, Abdülkadir, (2007), “Oruç b. Âdil”, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yayınları, Cilt XXXIII , s.425-426. ÖZDEMİR, Kerim, ( 2007), Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîhü’t-Tevârîh adlı eserinin Selçukluların Zuhurundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar Geçen Bölümlerin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı Yüksek Lisans Tezi. ÖZERGİN, M.Kemal, (1963) “Rûhî”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt IX, s.764-765. ÖZGÜL, İbrahim, (2010), Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri ( 1299-1648) Tahlil ve Metin, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.ÖZTÜRK, Necdet, (2015), Anonim Osmanlı Kroniği Osmanlı Tarihi (1299-1512), Bilge Kültür Sanat Yayınları. ÖZTÜRK, Necdet, (1999), “Osmanlılar’da Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Hasan Celal GÜZEL (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, VIII, s.257-261.ÖZTÜRK, Necdet, (2015), İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları Osmanlı Tarihçileri, ( Ahmedî’den Ahmed Refik’e), Bilge Kültür Sanat Yayınları.ÖZTÜRK, Necdet, (2012), Enverî Düstürnâme, Bilge Kültür Sanat Yayınları.ÖZTÜRK, Necdet, (2013), Âşıkpaşazâde Tarihi, Osmanlı Tarihi (1285- 1502), Bilge Kültür Sanat Yayınları.SAĞIRLI, Abdurrahman, (2010), “Süleymanname”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXVIII, s. 124-127.SCHMİDT, Jan, (2002), “ Künhü’l Ahbar ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXVI, s. 555-556.TAHİR, Bursalı Mehmed, (1975), Osmanlı Müellifleri, Cilt III.TEKİNDAĞ, M. C. Şehabeddin, (1970), “Selim-nâmeler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1, s.197-230.TELLİOĞLU, Ömer, (1994), Müneccimbaşı Ahmed B. Lütfullah’ın Cami’ü’d-Düvel’inden Hamdânîler Kısmının Metin Neşri ve Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.TURAN, Şerafettin, (2002), “Kemalpaşazâde”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul 2002, XXV, s.238-240.TURAN, Şerafettin, (1998), “Hoca Sâdeddin Efendi”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, XVIII, s.196-198.ŞEŞEN, Ramazan, (1998), Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İslâm Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı Yayınları. TURP, Duygu, (2011) Bedâyiü’l Vekâyi ( 17.yy ) Metin- Dizin Ve İnceleme ( Vr. 446a- 482b ), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi.ÜNLÜ, Nuri, (1990), Camiʻü’d-Düvel ( II.Bayezıd ve Yavuz Sultan Selim Devri ) Tenkidli Metin Neşri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Medeniyeti ve Sosyal Bilimler Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi.WOOHEAD, Cristihen, (2010), “Şehnâmeci”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 456. YILDIZ, Sara Nur, (2012), “ Şükrullah ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXIX, s.257- 258.YILDIZ, Emrah, (2015), “Osmanlı Devletiʼnde Bir Dünya Tarihi Deneyim: Mizancı Mehmed Murad ve Tarih-i Umumiʼsi ”, Turkısh History Education Journal (Türk Tarih Eğitimi Dergisi), 2015: 4(2), sayfa 113-135.YURDAYDIN, Hüseyin Gazi, (2003), “Matrakçı Nasuh”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXVIII, s.143-145.