ORTAÇAĞ ERMENİ KAYNAKLARINDA DOĞU KARADENİZ VE ÇEVRESİ

Yıl 2021, Sayı: 16, 1 - 18, 29.05.2021

Bayram Arif Köse

https://doi.org/10.33404/anasay.884192

Öz

Ortaçağda çeşitli toplumlara ev sahipliği yapmış olan Doğu Karadeniz ve çevresi, Doğu-batı ticaretinde pek çok mühim limanıyla önemli yer tutmuştur. Ticaret ağının yanı sıra göç yollarının da yaklaşık olarak bu liman şehirlerinden geçiyor olması, Karadeniz ve çevresinde aktif bir siyasî ve sosyal yaşamı beraberinde getirmiştir. Müslümanların fetih yönlerini Anadolu’nun içlerinden devam ettirmeleri Doğu Karadeniz’i ilk İslam fetihlerinin dışında bırakmıştır. Türklerin ise Selçuklularla birlikte Anadolu’yu fethetmesi Doğu Karadeniz’in de siyasi karakterini değiştirmiştir. Ayrıca Kafkasya’nın ve Van Gölü havzasının Ermeni krallıkları da bölgeyle siyasî ve iktisadî ilişkiler kurmuşlardır. Bu ilişkiler Ermeni kaynaklarına da yansımış olmakla birlikte bu kaynakların ihtiva ettiği tarihi kayıtların gerek İslam kronikleriyle gerekse dönemin diğer kaynaklarıyla karşılaştırılması tarih disiplini için oldukça elzemdir. Bu çalışmada; Ortaçağ Ermeni kaynaklarında yer alan Karadeniz ve çevresiyle ilgili kayıtların dönemin kaynaklarıyla kıyaslanması sonucu elde edilen bilgilerin tartışılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karadeniz, Gürcü, Ermeni, Trabzon

Kaynakça

• AK, M., (1999). “İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (6–8 Kasım 1998), Trabzon, s. 23-34.
• ANTÂKÎ, Yahyâ b. Saîd, (1990). Tarîh el-Antâkî, (neşr. Ömer Abdüsselam Tedmürî), Trablusşam.
• ARDZROUNI, T., (1874). Histoire des Ardzrouni, (çev. Marie Félicité Brosset), Collection D'Historiens Arméniens, S.-Pétersbourg.
• ARISTAKES, L., (1985). History, (çev. Robert Bedrosian), New York.
• ATTALEIATES, M., (2008). Tarih, (çev. Bilge Umar), İstanbul.
• BAYKARA, T., (2000). Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 160, Ankara.
• BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ, (2013). Fütûhu’l Büldân (Ülkelerin Fetihleri), (çev. Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul.
• BIJIŞKYAN, P. M., (1969). Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası, (tercüme ve notlar. Hrand D. Andreasyan), İÜEF. Yayınları No: 1411, İstanbul.
• BOSTAN, İ., (2008). “Rize”, DİA, c. 35, s. 147-151.
• Costantine Porphyrogenitus de Administrando Imperio,(1967). (Greek Text ed. GY. Moravcsik), (English trans. R. J. H. Jenkins), Washington.
• CRAMER, J. A., (1971). A Geographical and Historical Description of Asia Minor, Amsterdam.
• ÇİĞDEM, S., (2007). “Urartu Krallığı'nın Doğu Karadeniz İlişkilerinde Diauehi Ülkesinin Rolü”, AÜSBED, C. 9, Sa. 1, Erzurum, s. 81-97.
• DIAKONOFF-KASHKAI, Igor M.-S. M., (1981). Geographical Names According to Urartian Texts, Wiesbaden.
• DRASXANAKERTC’I, Y., (1987). History of Armenia, (trans. and commentary. Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A.
• DREWS, R., (1976). “The Earliest Greek Settlements on the Black Sea”, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 96, s. 18-31.
• FALLMERAYER, J. P., (2011). Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, (çev. Ahmet Cevat Eren), (haz. Celalettin Yavuz-İsmail Hacıfettahoğlu), (not. İbrahim Tellioğlu), Ankara.
• FROST, J., (1851). History of Ancient And Modern Greece, Philadelphia.
• GEYİKOĞLU, H., (2003). “Selçukluların Deniz Politikası ve Denizcilik Faaliyetleri”, AÜTAED, Sa. 10 (22), Erzurum, s. 251-267.
• GHEWOND, (2006). Ghewond’s History, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, Long Branch, New Jersey.
• GÖKSU, E., (2009). “Kösedağ Savaşı (1243)”, Tarihin Peşinde, Sa. 2, s. 1-14.
• GRAKOV, B. N., (2008). İskitler, Selenge Yayınları, İstanbul.
• GROUSSET, R., (2005). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (çev. Sosi Dalanoğlu), İstanbul.
• Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), (Gürcüceden çev. Marie Felicite Brosset), (çev. Hrand D. Andreasyan), (notlar ve yayına haz. Erdoğan Merçil), TTK, Ankara 2003.
• HAMEVÎ, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yakūt b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, (1977). Mu’cemü’l-Büldân, C. 1-5, Beyrut.
• HERODOTOS, (2006). Tarih, (çev. Müntekim Ökmen), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• HET’UM, (2004). Historian's (History of the Tartars, The Flower of Histories of the East), (trans. Robert Bedrosian), New Jersey.
• HEWSEN, R. H., (1992). The Geography of Ananias of Širak (AŠXARHACʽOYCʽ), Wiesbaden.
• HONIGMANN, E., (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı Grekçe, Arapça, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e Kadar, (çev. Fikret Işıltan), İstanbul.
• HUBSCHMANN, H., (1969). Die Altannenischen Ortsnamen Mit Beitrāgen Zur Historischen Topographie Armeniens, Amsterdam. IŞIK A., (2001). Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, TTK, Ankara.
• İBN HAVKAL, Ebü’l-Kâsım İbn Havkal en-Nasibî, (1967). Sûretü’l-arz, (neşr. M. J. De Goeje), Bibliotheca Geographorum Arabicorum C. 2, Leyden.
• İSTAHRÎ, Ebu İshâk İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî, (1961). el-Mesâlik ve’l-Memâlik, (tahk. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî).
• İBNÜ’L-ESÎR, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida, (2016). el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), C. 3, (trc. heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul.
• Kartlis Tskhovreba (History of Georgia), (trans. Dmitri Gamq’relidze, ed. Roin Metrevelli and Stephen Jones), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
• KHONIATES, N., (1995). Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), (çev. Fikret Işıltan), TTK, Ankara.
• KIRAKOS, G., (1986). History of the Armenians, (trans. Robert Bedrosian), New York.
• KOMNENA, A., (1996). Alexiad (Malazgirt’in Sonrası), (çev. Bilge Umar), İstanbul.
• KÖSE, B. A., (2019). “İslamiyet Öncesi Dönem, İlk Müslüman Fetihleri ve Müslüman Hâkimiyetinde Artvin ve Çevresi”, Artvin Tarihi Araştırmaları-1, (ed. Nuri Yavuz), İstanbul, s. 59-81.
• LOWRY-EMECEN, H. W.-F., (2012). “Trabzon”, DİA, C. 41, s. 296-301.
• M. J. Saint-Martin, Memoires Historiques et Geographiques Sur L’Armenia, Paris 1818.
• MILLER, W., (2007). Son Trabzon İmparatorluğu, (çev. Nurettin Süleymangil), İstanbul.
• MOORHOUSE, A. C., (1940). “The Name of the Euxine Pontus”, The Classical Quarterly, Vol. 34 (3/4), Jul-Oct., s. 123-128.
• Moses Khorenats’i, History of the Armenians, (trans. Robert W. Thomson), London 1980.
• MUKADDESÎ, Şemsüddin Ebî Abdullah Muhammed ibn Ahmed ibn Ebî Bekr el-Bennâ el-Beşşârî el-Mukaddesî, (1877). Kitâbu Ahseni’t-tekāsîm fî-ma’rifeti’l-ekālîm, (neşr. M. J. De Goeje), Brill.
• ORBELEAN, S., (2012-2015). History of the State of Sisakan, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition.
• OSTROGORSKY, G., (2006). Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Ankara.
• ÖZTÜRK, Ö., (2011). Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi Pontus, Genesis Kitap, Ankara.
• P’ARPEC’I’S, G., (1985). History of the Armenians, (trans. Robert Bedrosian), New York.
• PROCOPIOS, (1962). History of the Wars (Books VII and VIII), (trans. H. B. Dewing), London.
• Rubruk, W. V. (2001). Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, (çev. E. Ayan,), İstanbul.
• SEBEOS, (1985). History, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York.
• STRABON, (1903). Geography XI. II. 17, (çev. W. Falconer ), London.
• STRABON, (2005). Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: KİTAP XII-XIII-XIV),(çev. Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• SUBAŞI, Ö., (2012). “Artvin ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sa. 12, Trabzon, s. 9-24.
• SUBAŞI, Ö., (2013). “Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi”, AÜTAED, Sa. 49, Erzurum, s. 323-342.
• SUBAŞI, Ö., (2013). “Artvin ve Çevresinde Türk Hâkimiyeti”, Artvin Tarihi Araştırmaları-1, (ed. Nuri Yavuz), Kriter Yayınları, s. 82-106.
• SUBAŞI, Ö., (2013). “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti”, Turkish Studies, Volume 8/5, Ankara, s. 705-731.
• ŞEVKET, Ş., (2013). Trabzon Tarihi, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Kurtuba Kitap, İstanbul.
• TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, (1967). Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk (Taberî Tarihi), C. 1-10, (Tahkik: Muhammed Ebu’l Fazl İbrahim), Beyrut.
• TARHAN, M. T., (1983). “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I. Araştırma Sonuçları Toplantısı, İstanbul 23-26 Mayıs, s. 109-120.
• TEKİNDAĞ, Ş., (1979). “Trabzon”, İA, C. 12/1, İstanbul, s. 455-477.
• TELLİOĞLU, İ., (2005)., “Kimmer ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri”, AÜTAED, Sa. 27, Erzurum, Prof. Dr. Şinasi Tekin Özel Sayısı, s. 237-245.
• TELLİOĞLU, İ., (2006)., “Moğol Hâkimiyeti Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesi”, UKİD, Sa. 1, 19-28.
• TELLİOĞLU, İ., (2007a). “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, Turkish Studies, C. 2, Sa. 2, s. 654-664.
• TELLİOĞLU, İ., (2007b). Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon.
• TELLİOĞLU, İ., (2008). “Trabzon Rum Devleti’nin Hıristiyan Dünyasıyla İlişkileri (1214-1458)”, UKİD, Sa. 5, s. 33-53.
• TEZCAN, M., (2012). Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Trabzon.
• TOUMANOFF, C., (1963). Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press, Washington.
• URFALI MATEOS, (2000). Urfalı Mateos Vakayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (çev. Hrant D. Andreasyan), (not. Edouard Dulaurer, Halil Yınanç), TTK, Ankara.
• WAKHOUCHT, T., (1842). Description Geographique de la Georgian, (trans. M. Brosset), S.Petersbourg.