Historical Geography of Karabakh in the 10th Century According to Islamic Sources

Yıl 2024, Sayı: 28, 47 - 69, 31.05.2024

Zübeyr Yıldız

https://doi.org/10.33404/anasay.1435137

Öz

Karabakh is located at a dominant point that can control the South Caucasus. There are different narrations about the name of Karabakh, which has attracted attention throughout history, is an integral part of Azerbaijan's geography and an ancient Turkish homeland. While it was referred to as "Albania" during the Sassanid rule, it started to be referred to as "Arrân" in Islamic sources with the Arab conquest and then took the name "Karabakh" with the era of Muslim Turkish rule. It is possible to find extensive information about Karabakh, which Kalankatli describes as a beautiful and fascinating country with rich natural resources and borders extending roughly from the Aras River to the Hunan Fortress, in the Islamic sources of the Xth century. According to the authors of this period, the geography of Karabakh was mentioned as a climate/country together with Azerbaijan and Armenia. Due to the favorable climate, abundant waters (Kura and Aras) and fertile soil, Karabakh was described as a geography favorable for life in the Xth century. In Karabakh, where there were other historical cities besides Berde'a, Bab al-Abwab, Tbilisi and Beylekan, that period was the peak period of economic and social life. As a matter of fact, according to the authors, Karabakh, whose people were tolerant, cities were prosperous, agriculture was abundant and trade was highly developed, made significant progress in the artistic, socio-cultural and economic fields. In our study, the political, social and economic structure of the historical geography of the ancestral homeland Karabakh in the Xth century according to Islamic sources is analyzed in terms of Turkish history

Anahtar Kelimeler

South Caucasus, Azerbaijan, Karabakh, Turkish domination, X. century, Islamic sources.

İslâm Kaynaklarına Göre X. Asırda Karabağ’ın Tarihi Coğrafyası.

Öz

Karabağ, Güney Kafkasya’yı kontrol edebilecek hâkim bir noktada bulunmaktadır. Tarih boyunca dikkatleri cezbeden, Azerbaycan coğrafyasının ayrılmaz bir parçası ve kadim bir Türk vatanı olan Karabağ’ın ismine dair farklı rivayetler mevcuttur. Sasani hakimiyeti döneminde “Albanya” diye zikredilirken Arap fütuhatıyla beraber İslâm kaynaklarında “Arrân” olarak anılmaya başlamış ve akabinde Müslüman Türk hakimiyeti devriyle beraber “Karabağ” adını almıştır. Kalankatlı’nın kabaca Aras Nehri’den Hunan Kalesi’ne kadar uzanan sınırları yanı sıra zengin doğal kaynakları, güzel ve büyüleyici bir ülke olarak tarif ettiği Karabağ hakkında X. asır İslâm kaynaklarında geniş bilgiler bulmak mümkündür. Bu dönem müelliflerine göre Karabağ coğrafyası, Azerbaycan ve Ermeniye ile birlikte bir iklim/memleket olarak zikredilmiştir. İklimin elverişli, suların bol (Kür ve Aras) ve toprağın verimli olması dolayısıyla Karabağ, X. asırda yaşama elverişli bir coğrafya olarak tasvir edilmiştir. Berde’a, Bâb’ül-Ebvâb, Tiflis ve Beylekan’dan başka da tarihi kentlerin bulunduğu Karabağ’da, o dönem ekonomik ve sosyal hayattın zirve devri olmuştur. Nitekim müelliflerin kaydına göre insanları hoşgörülü, şehirleri mamur, ziraati bol, ticareti pek ziyade gelişmiş olan Karabağ’da sanatsal, sosyo-kültürel ve ekonomik alanda önemli ilerlemeler katedilmişti. Çalışmamız, ata yurdu Karabağ’ın İslâm kaynaklarına göre X. asır tarihî coğrafyasının siyasi, sosyal ve ekonomi yapısı Türk tarihi açısından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Güney Kafkasya, Azerbaycan, Karabağ, Türk hakimiyeti, X. asır, İslâm kaynakları.

Kaynakça

• Adıgüzelbey, M. (2006). Qarabağnamə I. Bakı: Şərq-Qərb.
• Al-Balâdhuri, İ. A. 'A. A. b. J. (1916). Kitâb Futûh Al-Buldân. (Trans. Philip Khuri Hitt). New York: The Faculty of Political Science of Columbia University.
• Alışık, G. S. (2008). Karabağ Dağlık Mıydı Bağlık Mıydı?. Turkısh Studıes-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 3/5 Fall, 582-603.
• Aliev, S. M. (1994). Derbend. DİA. (IX, 164-166). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aslanlı, A. (2002). Türk Dünyasının Kanayan Yarası: Karabağ. Türkler Ansiklopedisi. (19, 194-208). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Aşurbeyli, S. (2010). Şirvahşahlar. DİA. (XXXIX, 211-213). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydın, M. (2001). “Karabağ”. DİA. (XXIV, 367-368). İstanbul: TDV Yayınları.
• Barthold, W. (1979). Berze’a. İA. (II, 565-566). İstanbul: MEB Yayınları.
• Barthold, W. (1979). Şirvanşah. İA. (XI, 573-575). İstanbul: MEB Yayınları.
• Belâzurî, A. b. Y. (2013). Fütûhu’l Büldân (Ülkelerin Fetihleri). (Çev. Mustafa Fayda). İstanbul: Siyer Yayınları.
• Bezer, G. Ö. (2010). Şeddâdîler. DİA. (XXXVIII, 409-411). İstanbul: TDV Yayınları.
• Bilgiç, A. T. (2012). Tarih Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Brosset, M. F. (2003). Gürcistan Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• Bünyadov, Z. M. (1991). Azerbaycan. DİA. (IV, 317-322). İstanbul: TDV Yayınları.
• Bünyadov, Z. M. (2007). Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə. Bakı: Şərq-Qərb.
• Canbek, A. (1978). Kafkasya’nın Ticari Tarihi-Eski Çağlardan XVII. Yüzyıla Kadar. İstanbul: Kuzey Kafkasyalılar Kültür ve Yardım Derneği Yayınları.
• Cihangir, Z. O. (1931). Şirvanşahlar Yurdu. İstanbul: Cumhuriyet Kitaphanesi.
• Çetin, H. A. (2021). Karabağ Ağzı Özelliklerinin Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlası’nda Görünümü. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 52, Güz, 133-168.
• Durmuş, İ. (2008). İskitler (Sakalar). Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• Elsevar, G. (2020). Karabağ Hanlığı: 1747-1828, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı. Ankara.
• Garthwaite, G. R. (2011). İran Tarihi. (Çev. Fethi Aytuna). İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Göde, H. A. (1993). Zeyneloğlu Cihangir’in Muhtasar Azerbaycan Tarihi Adlı Eserinin Çeviri ve İncelemesi.
• (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı. Kayseri. Günaltay, M. Ş. (1987). İran Tarihi I. Ankara: TTK Yayınları.
• Günay, U. T. (2012). Türklerin Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güner, A. (2006). Müsâfirîler, DİA. (XXXII, 68-70). İstanbul: TDV Yayınları.
• Hacıyev, K. ve Ebdülezimov, E. (2021). Karabağ Tarihi. (Haz. Beşir Mustafayev). Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık. Hacıyev, Q. (2014). Qarabağ Tarixi. Bakı: Teknur Neşriyat.
• Has, K. (2004). Mezdekiyye. DİA. (XXIX, 523-524). İstanbul: TDV Yayınları.
• Hüseynov, Y. (2012). Qarabağ Tarixi Mənbələrdə. Bakı: Şuşa Nəşriyyatı.
• İbn Battûta, E. A. M. (2000). İbn Battûta Seyahatnâmesi I. (Çev. A. Sait Aykut). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İbn Havkal, E. İ. H. N. (1967). Sûretü’l-Arz II. (Nşr. M. J. De Goeje). Leyden: Bibliotheca Geographorum Arabicorum.
• İbn Havkal. (2021). 10. Asırda İslâm Coğrafyası. (Ter. Ramazan Şeşen). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Hurdazbih. (2008). Yollar ve Ülkeler Kitabı. (Çev. Mehmet Ağarı). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İbnü’l-Esîr, A. b. M. b. A. C. Ş. E. F. (1991). El-Kâmil fi’t-Târîh. (İslâm Tarihi). III. (Çev. Ahmet Ağırakça), İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Esîr, A. b. M. b. A. C. Ş. E. F. (1991). El-Kâmil fi’t-Târîh. (İslâm Tarihi). VI. (Çev. Abdullah Köse), İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Fâkih, E. A. A. b. M. b. İ. b. İ. H. (1885). Kitâbü’l-Büldân. (Nşr. M. J. De Goeje). Brill.
• İpek, A. (2008). Sâcoğulları. DİA. (XXXV, 364-366). İstanbul: TDV Yayınları.
• İsmayılov, M. (2014). İlk Çağlardan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar Azerbaycan Tarihi. (Haz. Vefa Kurban). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• İstahrî, E. İ. İ. b. M. (2020). Ülkelerin Yolları. (Çev. Murat Ağarı). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İstahrî, E. İ. İ. b. M. e. e. (1961). el-Mesâlik ve’l-Memâlik. (Tah. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî).
• İzzatov, E. (2006). Tarihten Günümüze Azeri-Ermeni İlişkilerinde Karabağ Sorunu. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı. Konya.
• Kafesoğlu, İ. (2005). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kalankatlı, M. (2006). Albaniya Tarixi. (Red. Mübariz Piri). Bakı: Avrasia Press.
• Kalankatlı, M. (2019). Alban Tarihi. (Akt. Yusuf Gedikli). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kazimzade, R. (2019). Dağlık Karabağ Sorunu ve Türkiye-Ermenistan İlişkileri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Uluslararası İlişkiler ve İstihbarat İncelemeleri Programı. İstanbul.
• Kazvinî, H. M. (2018). Târih-i Güzide. (Çev. Mürsel Öztürk). Ankara: TTK Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1976). Osmanlının Kafkas Ellerini Fethi 1451-1590. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Köse, B. A. (2016). 10. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre Azerbaycan’da Coğrafî, İdarî ve İktisadî Durum. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/34, 431-450.
• Köse, B. A. (2016). 10. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre Ermeniye ve Arrân Tarihî Coğrafyası. Turkısh Studıes-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/1 Winter, 89-108.
• Köse, B. A. (2017). İlk Müslüman Hâkimiyetinden Abbasilere Müslümanların Güney Kafkasya Politikalarına Etki Eden İç ve Dış Gelişmeler. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 2, Kafkasya Özel Sayısı, Ağustos, 297-342.
• Köse, B. A. (2017). Sâcoğulları ve Güney Kafkasya 276-317/889-929. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Köse, B. A. (2018). Azerbaycan’da Sâcoğulları Sonrası Oluşan Siyasi Karışıklıklar ve Müsâfirlerin Hâkimiyeti. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 11, XXXIII, Mart, 317-356.
• Köse, B. A. (2023). Azerbaycan Ortaçağ İslâm Hânedanları Dönemi-Sâcîler, Müsâfirîler, Revvâdîler, Şeddâdîler, Şirvanşahlar. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kürkçüoğlu, E. (2020). Türklerin Siyasi Tarih. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Makdisî, Ş. M. b. A. b. E. B. e. (1877). Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm. (Nşr. M. J. De Goeje). Brill. Mehmedzâde, M. B. (1977). Karabağ. İA. (VI, 212-217). İstanbul: MEB Yayınları.
• Mesûdî, E. H. A. b. E. b. A. (2018). Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf. (Müt. Ramazan Şeşen). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Mesudî, E. H. A. b. H. (2023). Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Minorsky, V. (2020). Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib. (Çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Minorsky, V. (2023). Kafkas Tarihi Çalışmaları. (Çev. İlhan Aslan). İstanbul: Post Yayınevi.
• Muhammedoğlu, A. S. (2001). Kafkasya-Tarih. DİA. (XXIV, 158-160). İstanbul: TDV Yayınları.
• Mustafayev, B. (2013). Azerbaycan Milli Kütüphanesinde Bulunan Dağlık Karabağ ile İlgili Eserlerin Bibliyografyası. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, Ekim, 195-217.
• Mustafayev, B. (2018). Ortaçağ Kafkas Ticaret Yollarında Arran ve Berde’nin Konumu. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/2, Güz, 15-49.
• Naskali, E. (2000). İran. DİA, (XXII, 394-395). İstanbul: TDV Yayınları.
• Naskali, E. (2009). Sâsânîler. DİA. (XXXVI, 175-176). İstanbul: TDV Yayınları.
• Nizamü’l-Mülk. (2009). Siyasetname. (Çev. Mehmet Taha Ayar). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Özaydın, A. (1991). Arran. DİA. (III, 394-395). İstanbul: TDV Yayınları.
• Pehlivan, Z. N. (2016). Karabağnameler Çerçevesinde Karabağ’da Siyasi ve Askeri Gelişmele. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı. Sakarya.
• Qarabaği, M. C. C. (1959). Qarabağ Tarixi. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.
• Qarabaği, M. Y. (2006). Tarihi Şerif II. Bakı: Şərq-Qərb.
• Ross, E. D. (1979). Şeddâd Bâni. İA. (XI, 381-382). İstanbul: MEB Yayınları.
• Sadık, R. (2022). Kısa Azerbaycan Tarihi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Sevin, V. (2003). Anadolu Arkeolojisi. Der Yayınları. İstanbul.
• Solmaz, G. (1997). Selçuklulardan Osmanlılara Gence. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı. Erzurum.
• Subaşı, Ö. (2022). Gürcistan Krallığı (XI-XIV. YÜZYILAR). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Şərifli, M. X. (2013). IX Əsrin İkinci Yarısı-XI Əsrlərdə Azərbaycan Feodal Dövlətləri. Bakı: AMEA Tarix İnstitutu.
• Taberî, E. C. M. b. C. (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi III. (Çev. Zakîr Kadirî Ugan, Ahmet Temir). İstanbul: MEB Yayınları.
• Taşağıl, A. (1998). Hazarlar. DİA. (XVII, 116-120). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tavkul, U. (2002). Kafkasya ve Çevresindeki Türk Toplulukları. Türkler. (XX, 489-490). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Togan, A. Z. V. (1978). Arrân. İA. (I, 596-598). İstanbul: MEB Yayınları.
• Togan, A. Z. V. (2019). Umumi Türk Tarihine Giriş I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Toksoy, A. (2021). Tarihi Süreç İçinde Beylakan. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 72, Eylül, 225-242.
• Tomar, C. (2008). Revvâdîler. DİA. (XXXV, 36-37). İstanbul: TDV Yayınları.
• Turan, O. (1979). Bâbek. İA. (II, 170-174). İstanbul: MEB Yayınları.
• Uras, E. (1988). The Armenıans In Hıstory And The Armenıan Questıon. İstanbul: Documentary Publications.
• Vəlixanlı, N. (2007). Azərbaycan Tarixi (III-XIII Əsrin I Rübü) II. Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Yerdelen, B. K. ve Diğerleri. (Edler). (2022). Kadim Vatan Karabağ. İstanbul: Divan Kitap.
• Yıldız, H. D. (1991). Bâbek. DİA. (IV, 376-377). İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldız, H. D. (1994). Ebü’s-Sâc. DİA. (X, 339). İstanbul: TDV Yayınları.