Zeugma’da Ölüm: mezarlar üzerine bir inceleme

Yıl 2019, Sayı: 45, 125 - 168, 18.11.2019

Hüseyin Yaman

Öz

Zeugma (Fırat Seleukeia’sı) nekropollerinde 2008-2010 yılları arasında
gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmalarıyla elde edilen verilerin
değerlendirilmesi bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Kente ulaşan antik
yolların etrafında geliştiği anlaşılan nekropol alanları Doğu, Batı ve Güney’de
yer almaktadır. Yumuşak, bej-sarımsı renkli kolaylıkla şekillendirilebilen
kireçtaşı anakaya, alçak tepeler, vadiler ve yamaçlardan oluşan coğrafi yapı
mezar mimarisinde belirleyici olmuştur. Mezar tiplerinin “anayakaya oyulmuş
basit tekne mezar, anakayaya oyulmuş oda mezar (hypogeum), tümülüs, lahit ve mezar steli”nden oluştuğu tespit
edilmiştir. Bu tiplerden basit tekne mezarlar Doğu nekropolden bilinmekle
birlikte geçmiş yıllarda yapılan çalışmalarda Güney nekropolde görüldüğü
belirtilmiştir. Ayrıca gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmasında Batı nekropolde
bu tip mezarlara ilişkin izler belirlenmiştir. Bu tip mezarların Hellenistik
Dönem’den MS 1. yüzyıl ortalarına kadar kullanılmış olmalıdır. Roma
İmparatorluk Dönemi’nde kentin gelişmesi ve lejyonların buraya konuşlanmasıyla
oda mezarlar (hypogeum) mezarlar daha
fazla tercih edilmiş olmalıdır. Bu tip mezarlar, sıklıkla vestibulum olarak niteleyebileceğimiz ön oda/alan ve tricliniuma benzeyecek şekilde
biçimlendirilmiş gömü yapılan ana odadan oluşmaktadır. Bu iki odalı tipin yanı
sıra tek odalı hypogeumlar da mevcuttur. Bu tip mezarlarda gömü mezar odası
duvarlarına açılmış arcosoliumlar
altındaki teknelere yapılmıştır. Mezar odası duvarına, dikine açılan
loculuslardaysa ya tekne ya da düz zemin ceset yerleştirmek için
kullanılmıştır. Bu mezarlar bitkisel ve mitolojik bezemelere sahip freskler,
mimari öğeler, mezar iç ve/veya dışında kaya kabartmaları, mezar stelleri,
mezar dışında serbest duran heykeller gibi zengin dekorasyona sahiptir. Tüm
bunlar mezarların bazılarının zengin aileler tarafından inşa ettirilmiş
olduğunu gösterir. Bazı mezarlarınsa collegiumlara
ait olabileceğini söyleyebiliriz. Tüm mezarlık alanlarında var olan bu tip mezarların
geç Hellenistik Dönem’den (loculuslu
olanlar) başlayarak MS 4. yüzyıla kadar kullanılmış olduğu bilinmektedir.
Tümülüslerin ağırlıklı olarak Güney ve Batı nekropollerde olduğu görülür.
Zeugma’da yalnızca bir tümülüs kazılmıştır. 2006 yılında kazılan bu tümülüsün
altında anakayaya oyulmuş iki odadan oluşan bir hypogeum tespit edilmiştir. Bezemeli lahitler yalnızca Güney
nekropolden bilinmekteyken bezemesiz lahitler Doğu ve Güney nekropollerde
belirlenmiştir. Prokonnessos üretimi lahitlerin yerel bir kopyası gibi duran
iki girlandlı lahit MS 2. yüzyıl sonu MS 3. yüzyıl başlarından olmalıdır.
Zeugma mezar stellerinde erkekler için kartal, kadınlar için sepet sıkça
kullanılmıştır. Bunlar gibi portrelere de tek, çiftler veya aileler halinde yer
verilmiştir. Portrelerde özellikle kadınların Palmyra’dan takip edebildiğimiz
Doğulu öğeleri kullandığı erkeklerin Roma modasını tercih ettikleri
görülebilmektedir. Yazıtlar ağırlıklı olarak Grekçe’dir. Az sayıdaki stelde
Latince görülmektedir. Yazıtlar ölenin adı, baba adı ve “ἄλυπε χαῖρε”
ifadesinden oluşan standart bir yapıya sahiptir. Bunun dışında ölüm tarihi, yaş
gibi bilgilere ve farklı teselli sözcüklerine oldukça ender rastlanır.
Yazıtlardaki isimlerden Sami, Greko-Makedon ve Roma kökenli kişilerin Zeugma’da
bir arada olduğunun işaretidir. Mezar stellerinin bazılarıyla Palmyra’da olduğu
gibi loculus ağzını kapatmış olduğu bilinmektir. Ayrıca bazılarının da mezar
dışına yerleştirildiği tespit edilmiştir. Mezar steli biçimli kaya
kabartmaları, mezar stellerinin oda mezarlar içinde nişlere yerleştirilerek
kullanılmış olabileceğini de düşündürmektedir. Mezar stellerinin MS 1. yüzyıl
ortaları ile MS 3. yüzyıl ortalarına kadar yoğun olarak kullanılmıştır. Fakat
MS 4. yüzyıldan bir örnek mevcuttur. Zeugma sakinleri, freskleri, stel biçimli
mezar kabartmaları, heykeller ve steller vestibulum
ve triclinium olarak tanımlanabilecek
mekanlarıyla mezarlarını “domus aeterna
(ebedi ev)” olarak kabul etmiştir. Cenaze, anma törenleri ve festivallerde
mezarlara gelip ölünün evinde icra ettiği törenlerle onu onurlandırıyor
olmalıydı. Özellikle mezar stellerindeki portreler ve isimler yukarıda kentte
yaşayanların kökenlerine işaret eden önemli kanıtlardır. Ölen kişinin
öz-temsili olan portreler hem Doğu hem de Batılı özellikler içermektedir.  Zeugma nekropollerinden ölü gömmeye dair
edinilen veriler kentin kozmopolit bir yapıya sahip olduğuna ve farklı
kültürlerin kentte etkileşim halinde olduğuna işaret eder.

Anahtar Kelimeler

Zeugma, Fırat Seleukeia’sı, Nekropol, Oda mezar, Hypogeum, Arcosolium, Loculus, Tümülüs, Lahit, Mezar Steli

Death in Zeugma: a survey of the tombs

Öz

This
paper presents an evaluation of data obtained from field surveys that took
place in the necropoleis of Zeugma (Seleucia on the Euphrates) between 2008 and
2010. The necropoleis appear to have developed along the ancient roads that led
from the city and are located to the east, west and south. Featuring a
beige-yellowish coloured soft limestone bedrock, low-lying hills, valleys and
slopes, the local geography defined the nature of tomb architecture. Tomb types
include “rock-cut cist; rock-cut chamber tomb (hypogeum); tumulus; sarcophagus and tomb stele.” Although rock-cut cist
is typical of the eastern necropolis, it has been noted in recent studies that
they also exist in the southern necropolis. Moreover, field surveys have
revealed traces of such tombs in the western necropolis as well. This tomb type
must have been used from the Hellenistic period until the mid-1^st
century AD. Rock-cut chamber tombs must have become more popular after the city
grew and the legions were deployed here during the Roman imperial period. This
tomb type frequently consists of a front room that can be identified as a vestibulum and a main burial chamber that is designed to
resemble a triclinium. Besides this double chamber type, there are also
examples of single-chambered hypogea. In this type, the burial is made in cists
underneath arcosolia carved into the walls of the burial chamber. In the case
of loculi carved vertically into the wall of chamber tombs, the body was laid
in cists or directly on flat floor surfaces. These tombs have elaborate
decoration featuring freestanding statues outside the tomb, frescoes with
floral patterns and mythological figures, architectural features, rock reliefs inside
and/or outside the tomb. These indicate that some of the tombs were
commissioned by wealthy families. It is possible that some tombs belonged to collegia. It is known that this tomb
type, which exists in all of the necropoleis, was used from the Hellenistic
period (ones with loculi) until the 4^th
century AD. Tumuli are found to be concentrated more in the southern and
western necropolis. Until now only one tumulus has been excavated at Zeugma. A
hypogeum consisting of two rock-cut chambers was discovered underneath this
tumulus during the excavations that took place in 2006. Ornamental sarcophagi
are only known to exist in the southern necropolis, while undecorated
sarcophagi have been found both in the eastern and the southern necropoleis.
The garland sarcophagi, which appear to be a local copy of Proconnesian
sarcophagi, must be from the late 2^nd–early 3^rd century
AD. The tomb stelai in Zeugma frequently use the eagle to symbolise men and the
basket to symbolise women. In such portraits, figures are depicted alone, in
couples, or as families. These portraits suggest that women in particular
prefer Oriental elements, as seen in Palmyra, while men seem to prefer the
Roman fashion. While inscriptions are mostly in Greek, there are also a small
number in Latin. The inscriptions follow a standard template that includes the
name of the deceased, name of the father and the expression “ἄλυπε χαῖρε”.
Otherwise, information like date of death or age, and various words of
consolation are rarely seen. The names on the inscriptions suggest that people
of Semitic, Greco-Macedonian and Roman decent lived together in Zeugma. It is
known that in some cases the mouth of the loculus was closed with tomb stelai,
as seen in Palmyra. In addition, some stelai had been placed outside the tomb.
Stele-shaped rock reliefs suggest that tomb stelai may have been used in the
niches inside the chamber tomb. Tomb stelai were used frequently from the mid-1^st
century AD until the mid-3^rd century AD. However, there is also an
example from the 4^th century AD. The citizens of Zeugma regarded
their tombs as a domus aeterna – eternal
residence with their frescos, stele-shaped tomb reliefs, statues and spaces
that can be defined as the vestibulum
and triclinium. It is possible that
visitors came to the tombs for funerals, commemorations, and festivals to
honour the deceased with ceremonies similar to those carried out at home. The portraits
and names on the tomb stelai are particularly important indications about the
origins of the city’s inhabitants. As for the self-portraits of the deceased,
they feature both eastern and western characteristics. Information obtained on
burial traditions from the Zeugma necropoleis suggests that this multi-cultural
city was a place where different cultures interacted.

Anahtar Kelimeler

Zeugma, Seleucia on the Euphrates, Necropolis, Chamber tombs, Hypogeum, Arcosolium, Loculus, Tumulus, Sarcophagus, Gravestone

Kaynakça

• C. Abadie-Reynal – E. Bucak – F. Bulgan, and et al., “Zeugma-Moyenne Vallee de l’Euphrate Rapport Preliminaire de la Campagne de Fouilles de 1999”, Anatolia Antiqua 8, 279-337.
• C. Abadie-Reynal and et al., “Zeugma Rapport Preliminaire des Campagnes de Fouilles de 2000”, Anatolia Antiqua 9, 243-305.
• C. Abadie-Reynal, “Fouilles de l’habitat (2): la maison des Synaristôsai”, in: C. Abadie-Reynal (ed.), Zeugma III. Les fouilles de l’habitat. Fouilles de l’habitat (2): la maison des Synaristôsai, Nouvelles inscriptions (Lyon 2012) 11-150.
• D. Altheeb, “Funerary sculptures in the tomb of Abedrapsas at Frikya”, Zeitschrift für Orient-Archäologie 8, 2015, 236–249.
• T. Akçay, “Olba Mezarlık Alanları”, Seleucia ad Calycadnum II/2, 2012, 78-104.
• T. Akçay, Olba’da Ölü Kültü (Ankara 2018).
• E. Alföldi-Rosenbaum, Anamur Nekropolü/The Necropolis of Anemurium (Ankara 1971).
• E. Alföldi-Rosenbaum, The Necropolis of Adrassus (Balabolu) in Rough Cilicia Isauria (Wien 1980).
• G. Algaze – R. Breuninger – J. Knudstad, “The Tigris-Euphrates Archaeological Reconnaissance Project: Final report for the Birecik and Carchemish Dam survey areas”, Anatolica 20, 1994, 1-96.
• E. Amy – H. Seyrig, “Recherches dans la nécropole de Palmyre”, Syria 17/3, 1936, 229-266.
• J. A. Baird, “Everyday Life in Roman Dura-Europos: the evidence of dress practices”, in: T. Kaizer (ed.), Religion, Society and Culture at Dura-Europos, (Cambridge 2016), 30-56.
• N. Başgelen, “Fırat Üzerindeki Seleukeia’dan Zeugma – Belkıs’a”, ASanat 98, 2000, 10-19.
• E. P. Baughan, Couched in death: klinai and identity in Anatolia and beyond (Madison 2013).
• C. Berns, Untersuchungen zu den Grabbauten der frühen Kaiserzeit in Kleinasien, AMS 51 (Bonn 2003).
• M. Blömer, “Der Tumulus von Sesönk -– Ein Monument des kommagenischen Ahnenkultes?”, in: E. Winter (ed.), Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike: Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, AMS 65 (Bonn 2008) 103-110.
• M. Blömer and E. Winter, Kommagene: Toros ve Fırat arasındaki tanrılar ülkesi (İstanbul 2011).
• J. Bodel, “Death on Display: Looking at Roman Funerals”, Studies in the History of Art 56, Symposium Papers XXXIV: The Art of Ancient Spectacle, 1999, 258-281.
• A. Bounni, E. Lagarce, J. Lagarce and N. Saliby, “Rapport préliminaire sur la deuxieme campagne de fouilles (1976) à Ibn Hani (Syrie)”, Syria 55, 1978, 233-301.
• A. Bounni, “Les tombes à tumuli du Moyen-Euphrate”, in: J. C. Margueron (ed.), Le Moyen-Euphrate. Zone de Contacts et d’Échanges, Actes du Colloque de Strasbourg 10-12 Mars 1977 (Leiden 1980) 315-325.
• M. J. B. Chabot, “Notes d’épigraphie et d’archéologie orientale”, Journal Asiatique 9/16, 1900, 249-288.
• V. Chapot, “Antiquités de la Syrie du Nord”, BCH 26, 1902, 161-208.
• M. A. R. Colledge, The Art of Palmyra (Colorado 1976).
• Cousin 1905 G. Cousin, Kyros le Jeune en Asie Mineure (printemps 408-Juillet 402 Avant Jésus-Christ) (Paris 1905).
• F. V. M. Cumont, “L'aigle Funéraire des Syriens, et L’apothéose de Empereurs”, RHR 62, 1902, 119-164.
• F. V. M. Cumont, Etudes Syriennes (Paris 1917).
• F. V. M. Cumont, After Life in Roman Paganism (New Haven 1922).
• V. Çelgin, Termessos Kenti Nekropolleri, Unpublished PhD Thesis, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (İstanbul 1990).
• V. Çelgin, “Termessos ve Çevresinde Nekropol ve Epigrafya Araştırmaları: 1975-1991 Yılları Arasında Yapılan Çalışmaların Toplu Sonuçlarına Kısa Bir Bakış”, Anadolu Araştırmaları XIII, 1994, 153-177.
• S. Cormack, The Space of Death in Roman Asia Minor (Wien 2004).
• C. Crowther, “Inscriptions on Stone”, in W. Aylward (ed.), Excavations at Zeugma, conducted by Oxford Archaeology, (California 2013), 192-219.Doğanay 2009 O. Doğanay, Isauria Bölgesi Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (Konya 2009).
• F. K. Dörner, “Perre und die Nekropole von Perre”. in F.K. Dörner and R. Naumann (eds.), Forschungen in Kommagene, IstForsch 10, (Berlin 1939), 66–69.
• F. K. Dörner, “Kommagene. Forschungsarbeiten von 1967-1969”, IstMitt 19.1969/1970, 255-288.
• H. J. W. Drijwers, “After Life and Funerary Symbolism in Palmyrene Religion”, in: U. Bianchi – M. J. Vermaseren (eds.), La Soteriologia Dei Culti Orientali Nell' Impero Romano: Atti del Colloquio Internazionale su La soteriologia dei culti orientali nell' Impero Romano, Roma 24-28 Settembre 1979 (Leiden 1982) 709–733.
• K. Dunbabin, The Roman banquet: images of conviviality (Cambridge 2003).
• S. Durugönül, Die Felsreliefs im Rauhen Kilikien (Oxford 1989).
• M. Durukan, Kappadokia’da Argaios Dağı Çevresinde Hellenistik-Roma Dönemi Mezarları ve Ölü Kültü / Gräber und Totenkult in der hellenistischer-römischen Zeit in der Umgebung des Argaios in Kapadokien (İstanbul 2012).
• F. Erarslan, “Adıyaman Turuş Kaya Mezarları Kazı ve Temizlik Çalışması”, MüzeKK 11, 2001, 263-272.
• F. Erarslan, “Adıyaman/Besni Sofraz Küçük Tümülüs Kurtarma Kazıları”, MüzeKK 13, 2003, 121-128.
• F. Erarslan, “Perre Antik Kenti Alanı Kaya Mezarları Kurtarma Kazısı”, MüzeKK 13, 2003, 129-163.
• F. Erarslan, “Perre Antik Kenti Nekropol Alanı 2007 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları”, MüzeKK 17, 2009, 171-184.
• R. Ergeç, “Belkıs/Zeugma Mozaik Kurtarma Kazısı 1992 MüzeKK 4, 1994, 321-337.
• R. Ergeç, Güney Kommagene Bölgesindeki Antik Dönem Nekropol ve Mezarları, Unpublished PhD Thesis, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Konya 1995).
• R. Ergeç, “1993-1994 Belkıs/Zeugma Kurtarma Kazıları”, MüzeKK 6, 1996, 357-369.
• R. Ergeç, “Rescue excavations by the Gaziantep Museum (1992-1994)”, in: D. L. Kennedy (ed.), The Twin Towns of Zeugma on the Euphrates: rescue work and Historical Studies (Portsmouth 1998) 82-91.
• R. Ergeç, “Neufunde am Westufer des Euphrat”, AMS 44, 2002, 117-122.
• R. Ergeç, Nekropolen und Gräber in der südlichen Kommagene, AMS 47 (Bonn 2003).
• R. Ergeç – M. Önal – J. Wagner, “Seleukia am Euphrat/Zeugma”, in: J. Wagner (ed.), Gottkönige am Euphrat: Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene (Mainz am Rhein 2000) 104-114.
• R. Ergeç – J. B. Yon, “Nouvelles Inscriptions”, in: C. Abadie-Reynal (ed.), Zeugma III. Les fouilles de l’habitat. Fouilles de l’habitat (2): la maison des Synaristôsai/ Nouvelles inscriptions (Lyon 2012) 151-200.
• J. Fejfer, Roman portraits in context (Berlin New York 2008).
• R. Gee, “From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome”, in: F. Fahlander – T. Oestigaard (eds.), The Materiality of Death: Bodies, Burials, Beliefs (Oxford 2008) 59-68.
• B. Goldman, “Graeco-Roman dress in Syro-Mesopotamia”, in: J. L. Sebesta – L. Bonfante (eds.), The World of Roman Costume (Wisconsin 1994) 163-181.
• K. Görkay, “Zeugma, Fırat’ın Köprüsü”, Aktüel Arkeoloji Dergisi 17, 2010, 142-151.
• K. Görkay, “Zeugma in Light of New Research”, in: K. Konuk (ed.), Stephanèphoros de L’économie Antique À L’Asie Mineure: Hommages À Raymond Descat (Bordeux 2012) 275–300.
• K. Görkay, “Zeugma”, in: O. Bingöl – A. Öztan – H. Taşkıran, Arkeoloji Bölümü: Tarihçesi ve Kazıları (1936-2011), Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 75. Yıl Armağanı, Anadolu/Anatolia Ek III.2 (Ankara 2012) 523-550.
• K. Görkay, “Yeni Araştırmalar Işığında Zeugma”. Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler 2012.34, 2012, 1-5.
• K. Görkay, “Zeugma Lejyon Yerleşkesi: Yeni Araştırmalar, Sonuçlar ve Ön Değerlendirmeler”, Anadolu/Anatolia 43, 2017, 147-178.
• M. Griesheimer, “Cimetieres et Tombeaux des Villages de la Syrie du Nord”, Syria 74, 1997, 165-211.
• R. Hachlili, Jewish Funerary Customs, Practices and Rites in the Second Temple Period (Leiden 2005).
• M. Hartmann – M. A. Speidel, “Military Installations at Zeugma: an overview of the Swiss Archaeological Investigations 2001-2003”, in: W. Aylward (ed.), Excavations at Zeugma, conducted by Oxford Archaeology (California 2013) 381–392.
• K. Hopkins, Death and Renewal (Cambridge 1983).
• L. Jalabert – R. Mouterde (eds.), IGLSyr I. Commagene et Cyrrhestique (Paris 1929).
• L. de Jong, The Archaeology of Death in Roman Syria: Burial, Commemoration, and Empire (Cambridge 2017).
• D. L. Kennedy – J. Kennedy, “The twin towns and the region”, in: D. L. Kennedy (ed.), The Twin Towns of Zeugma on the Euphrates: rescue work and historical studies (Portsmouth 1998) 30–60.
• D. L. Kennedy – M. C. Bishop – K. Butcher – J. Dobbins – D. French, “Miscellaneous artefacts”, in: D. L. Kennedy (ed.), The Twin Towns of Zeugma on the Euphrates: rescue work and historical studies (Portsmouth 1998) 129–138.
• G. Koch, Sarkophage der Römischen Kaiserzeit (Darmstadt 1993).
• E. Kortanoğlu, Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Dağlık Phrygia Bölgesi Kaya Mezarları (Eskişehir 2008).
• V. Köse, Nekropolen und Grabdenkmäler von Sagalassos in Pisidien in hellenistischer und römischer Zeit (Turnhout 2005).
• R. Lattimore, Themes in Greek and Roman Epitaphs (Illinois 1942).
• H. Lindsay, “Eating with the Dead: The Roman funerary banquet”, in: I. Nielsen – H. S. Nielsen (eds.), Meals in a Social Context: Aspects of the communal meal in the Hellenistic and Roman World (Aarhus 1998) 67–80.
• E. Littman, Division IV. Semitic Inscriptions, Section A, Nabataean Inscriptions from the southern Hauran. Princeton University Archaeological Expeditions to Syria in 1904-1905 and 1909 (Leiden 1914).
• A. Machatschek, Die Nekropolen und Grabmäler im Gebiet von Elaiussa Sebaste und Korykos im Rauhen Kilikien (Graz-Wien-Köln 1967).MAMA 3 J. Keil and A. Wilhelm, MAMA Vol. III. Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien (Manchester 1931).
• R. Mouterde, “Inscriptions grecques et latines du musée d’Adana II”, Syria 2/4, 1921, 280-294.
• R. Mouterde – A. Poidebard, Le Limes de Chalcis: Organisation de la Steppe en Haute Syrie Romaine: Documents Aériens Et Épigraphiques (Paris 1921).
• R. Mouterde, “A travers l’Apamène”, Mélanges de l’université Saint-Joseph (Beyrouth) 28.1949-1950, 1-44.
• O. M. Van Nijf, The Civic World of Professional Associations in The Roman East (Amsterdam 1997).
• W. Orthmann, “Burial Customs of the 3rd Millennium B.C. in the Euphrates Valley”, in: J. C. Margueron (ed.), Le Moyen Euphrate: Zone de Contacts et d’echanges, Actes du Colloque de Strasbourg, 10-12 Mars 1977 (Leiden 1980) 97-105.
• Önal 2006 M. Önal, “Baraj Sonrası Zeugma’da Yapılan Kazı Çalışmaları”, in: R. Ergeç (ed.), Uluslararası Geçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu / International Symposium on ZEUGMA. From past to Future, Gaziantep 22-24 Mayıs 2004 (Gaziantep 2006) 137–148.
• M. Önal – G. Mahsereci – O. Özgan – T. Devecioğlu – R. Hançerkıran – Y. Özkoyuncu – S. İvedi (eds.), Gaziantep İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri (Gaziantep 2007).
• M. Önal – H. Güllüce, “Tuğlu Resimli Kaya Mezarı”, in: T. Korkut (ed.), Anadolu’da Doğdu. Festschrift für Fahri Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004) 519–548.
• A. Özdizbay, “Perge Batı Nekropolisinden Bir Mezar Yapısı”, Anadolu Araştırmaları 16, 2002, 483-507.
• K. Parlasca, “Römische Grabreliefs aus der Südosttürkei”, in: E. Akurgal (ed.), Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, İzmir 23-30 Eylül 1973 (Ankara 1978) 305–309.
• K. Parlasca, Syrische Grabreliefs hellenistischer und römischer Zeit. Fundgruppen und Probleme (Mainz am Rhein 1928).
• K. Parlasca, “Sculpture during the Roman Period in the region of Zeugma”, in: R. Ergeç (ed.), Uluslararası Geçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu / International Symposium on ZEUGMA. From past to Future, Gaziantep 22-24 Mayıs 2004 (Gaziantep 2006) 147-152.
• G. Ploug, “The Graeco-Roman Necropolis”, in: A. P. Christensen – R. Thomsen – G. Ploug (eds.), Hama III-3. The Graeco-Roman Objects of Clay, the Coins and the Necropolis (Copenhagen 1986) 70-113.
• G. M. Richter, The Furniture of the Greeks, Etruscans and Romans (London 1966).
• D. Ronchetta, L’architettura funeraria di Hierapolis di Frigia: le tombe A della Necropoli Nord (Torino 2018).
• A. Sadurska – A. Bounni, Les sculptures funéraires de Palmyre, RdA Supplement 13 (Roma 1994).
• R. P. Saller, Patriarchy, property and death in the Roman family (Cambridge 1994).
• I. Skupinska-Løvset, “Funerary Portraiture of Seleukia-on-the-Euphrates”, ActaArch 56.1985, 1987, 101-129.
• W. Smith, A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (London 1878).
• M. A. Speidel – M. P. Speidel, “Legio IIII Scythica, Its Movements and Men”, in: D. L. Kennedy (ed.), The Twin Towns of Zeugma on the Euphrates: rescue work and historical studies (Portsmouth 1998) 163-204.
• M. Sommer, “Acculturation, Hybridity, Créolité. mapping cultural diversity in Dura-Europos”, in: T. Kaizer (ed.), Religion, Society and Culture at Dura-Europos (Cambridge 2016) 57-67.
• S. Şahin, “Das Grabmal des Pantomimen Krispos in Herakleia Pontike”, ZPE 18, 1975, 293-297.
• G. Tchalenko, Villages Antiques de la Syrie du Nord: le massif du Bélus à l’époque Romaine (Paris 1953).
• M. N. Tod, “Laudatory Epithets in Greek Epitaphs”, BSA 46, 1951, 182-190.
• N.P. Toll, The Excavations at Dura-Europos Part II, The Necropolis: Preliminary report of the ninth season of work, 1935-1936 (New Haven 1946).
• J. M. C. Toynbee, Death and Burial in the Roman World (Ithaca-New York 1971).
• H. H. von der Osten, Discoveries in Anatolia 1930-1931 (Chicago-Illinois 1933).
• M. Waelkens, “Das Totenhaus in Kleinasien”, AntW 11/4, 1980, 3-12.
• J. Wagner, “Die Römer am Euphrat”, in: F. K. Dörner (ed.) Kommagene: Geschichte und Kultur einer antiken Landschaft, AntW 6/Sondernummer, 1975, 68-81.
• J. Wagner, Seleukeia am Euphrat/Zeugma (Wiesbaden 1976).
• J. Wagner, Die Römer an Euphrat und Tigris, AntW 16/Sondernummer, 1985.
• A. Wallace Hadrill, “Housing the Dead”, in: O. P. L. Brink – D. Green (eds.), Commemorating the Dead. Text and Artifacts in Context, Studies of Roman, Jewish, and Christian Burials (Berlin-New York 2008) 39-77.
• E. Will, “La tour funéraire de la Syrie et les monuments apparentés”, Syria 26.3/4, 1949, 258-313.
• H. Yaman, Zeugma Mezar Stelleri, Unpublished PhD Thesis, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Ankara 2003).
• J. B. Yon, “À propos de l’expression ἄλυπε χαῖρε”, Syria 80, 2003, 151-160.
• J. B. Yon, “L’onomastique en Syrie orientale et en Mésopotamie à l’époque romaine”, in: C. Abadie-Reynal – J. B. Yon (eds.), Zeugma VI. La Syrie romaine. Permanences et transferts culturels (Lyon 2015) 11-18.
• T. H. Zeyrek, “Yukarı Söğütlü Nekropollerinden Kaya Mezarları”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6.2, 2007, 117-144.
• A. Beyazlar – M. Blömer, “Der Tumulus von Halilbaşlı, Yavuzeli”, in: E. Winter (ed.), Patris Pantrophos Kommagene, Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 287-296.