Dirhelerin Kronoloji Sorunsalı Kapsamında Önemli Bir Veri: Pinişa (Şırnak-Uludere)

Yıl 2020, Sayı: 46, 167 - 186, 11.12.2020

Nilgün Coşkun

Öz

Van Gölü Havzası ile Kuzey Mezopotamya arasındaki yüksek rakımlı kuşağın büyük bir kısmını oluşturan Dağlık Şırnak bölgesinde, 2017’den itibaren sistematik yüzey araştırmaları yürütülmektedir. Bölge, Orta Demir Çağ’da Urartu ve Assur devletleri arasında tampon bölge durumundadır. Çalışmalarımız sıra-sında batıda Gabar Dağı’ndan başlayan ve doğuya doğru artan bir şekilde devam eden dirhe türü yapılar tespit edilmiştir.
Dirhe, kiklopik tarza inşa edilmiş kule biçimli yapılara bölge halkı tarafından verilen isimdir. Birbirini görecek şekilde izlemsel noktalara yapılmış bu yapılar, gruplar halinde bir rota oluşturur. Kanımızca, büyük ölçüde askeri amaçlarla tasarlanmışlardır. Geniş bir coğrafyaya yayılmış, büyük bir mimarlık sisteminin par-çaları durumundaki dirheler ile ilgili bilinmeyen pek çok nokta vardır; en önemli sorulardan biri ise yapıldık-ları dönemdir. Kronoloji probleminin temel nedeni; Van Gölü Havzası’nın güneyi ve Kuzeybatı İran’da yapılan önceki yüzey araştırmalarında ve bizim çalışmalarımızda dirhelerin içinden kesin tarihlendirmeye yardımcı olacak miktarda materyal malzeme bulunamamış olmasıdır. Dönem önerileri çoğunlukla mimari özellikler göz önünde bulundurularak yapılmıştır.
2019 yılında Şırnak-Uludere’de Pinişa mevkiinde bulduğumuz dirhe, hemen yanına yapılan yeni askeri noktanın inşaatı sırasında oldukça tahrip görmüştür ve yıkıntılar içinden toplanan, görece yoğun çanak çöm-lek buluntusu, bu tip yapıların tarihlendirilmesine katkı sunabilecek durumdadır. Pinişa dirhede bulunan çanak çömlekler, yüzey araştırmamız sırasında daha önce dirhelere çok yakın konumda bulduğumuz kale, yerleşim ve mezarlardan bulunan örnekler ile yakın benzerlik içindedir. Çanak çömlekler büyük ölçüde, Van Gölü Havzası ile özellikle de Hakkâri M2 mezarında tespit edilmiş olan Pembe-Devetüyü Mallar ile paralellik gösterir. Bazı form ve bezeme unsurlarının da Orta Demir Çağ’da bölgede kullanıldığı görülür. Dirhelerin hiç değilse bir kısmının Urartu Krallığı öncesinde yapıldığını ve belki de uzun süre kullanıldığını şu anki sonuçlarımızla söylemek yanlış olmayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dirhe, Dağlık Şırnak, Tampon Bölge, Yüzey Araştırması, Erken-Orta Demir Çağ

Destekleyen Kurum

Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi BAP koordinatörlüğü

Proje Numarası

19.M.015

Kaynakça

• Ayaz 2017 G. Ayaz, Doğu Anadolu Bölgesi Erken Demir Çağ Çanak Çömlek Kültür Bölgeleri: Gelişimleri, Sınırları, Çanak Çömlek Grupları ve İlişkileri Çerçevesinde Değerlendirilmesi. PhD dissertation, University of Van Yüzüncü Yıl, (Van 2017)
• Barnett _ Bleibtreu _ Turner 1998 R. Barnett _ E. Bleibtreu _ G. Turner, Sculptures from the Southwest of Palace of Sennacherib at Niniveh, (London, 1998).
• Bartl 2001 K. Bartl, “Eastern Anatolia in The Early Iron Age”, Migration und Kulturtransfer Der Wandel vorder- und zentralasiatischer Kulturen im Umbruch vom 2. Zum 1. Vorcristlichen Jahrtausend, 2001, Bonn, 383-41
• Belli 1984 O. Belli, “Nairi-Hubuşkia Ülkesi Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, 1984, 31-41.
• Belli 1993 O. Belli, “1991 Yılı Anzaf Urartu Kaleleri Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 14-1, 1993, 441-468.
• Belli 2000 O. Belli, “Van Gölü’nün Güneyinde “Dev Evleri’nin Araştırılması”, içinde: O. Belliş (ed) ,Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), 2000, 379-386.
• Belli 2012 O. Belli, “Untersuchungen Zur Eisenmetallurgie in Hubuskia”, Anadolu Araştırmaları, 10, 2012, 271-306.
• Burney 1966 C. Burney, “A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies, 16, 1966, 55-111.
• Coşkun 2018 N. Coşkun, “Gabar Dağı Dirheleri”, Arkeoloji ve Sanat, 159, 2018, 31-43.
• Coşkun ve diğ., 2019 N. Coşkun _ İ. Ayman _ Ş. Yumruk _ İ. T. Aşkar, “2017 Yılı Şırnak İli, Merkez, Güçlükonak, Uludere ve Beytüşşebap İlçeleri Yüzey Araştırması”, 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2019, 175-195.
• Coşkun ve diğ. 2020 N. Coşkun _ R. Kuvanç _ G. Ayaz _ İ. Ayman, “The Mountainous Şırnak Region (Southeastern Anatolia) Survey 2017-2018 Seasons First Observations On Dirhes (Tower-Shaped Buildings)”, Anatolica, baskıda.
• Çilingiroğlu 1993 A. Çilingiroğlu, “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 14-1, 1993, 469-491.
• Duru 1979 R. Duru, R., Keban Projesi, Değirmentepe Kazısı, (Ankara 1979)
• Esin 1970 U. Esin, “Tepecik Kazısı 1968 Yılı Ön Raporu”, 1968 Yaz Çalışmaları, Metin, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I-No: 1, 147-173, (Ankara, 1970).
• Grayson 1991 A. K. Grayson, The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods Vol. 2, Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC), Part 1, (Canada 1991).
• Işıklı _ Erdem 2009 M. Işıklı _ A. Erdem, “A Group of Early Iron Age Pottery from The Erzurum Region”, AMİT, 41, 2009, 249-268.
• Jeffers 2011 J. Jeffers “Fifth-campaing Reliefs in Sennacherib’s “Palace Without Rival” at Nineveh”, Iraq LXXIII, 2011, 87-116.
• Khanmohammadi _ Dan _ Mohammadi 2019 B. Khanmohammadi _ R. Dan _ K. H. Mohammadi, “Recently Discovered Archaeological Sites in Dostan Area, Salmas Region, Iran”, ARAS, 1, 2019, 83-95.
• Kleiss _ Hauptmann 1976 W. Kleiss _ H. Hauptmann, Topographische Karte von Uraratu, Archäologie Mitteilungen aus Iran Ergänzungsband 3, (1976 Berlin).
• Kleiss _ Kroll 1978 W. Kleiss _S. Kroll, “Urartäische Plätze und Anlagen Des 2.-1. Jahrtausends V. Chr. In Iran”, Archäologische Mitteilungen aus Iran, 11, 1978, 27-71.
• Kleiss 1989 W. Kleiss, “ Zur Ausdenhung von Hubushkia nach Osten”, içinde: K. Emre _ M. Mellink _ B. Hrouda _ N. Özgüç (ed), Anatolia and Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin Özgüç, 257-263, (Ankara 1989)
• Kozbe _ Sağlamtimur _ Çevik 2001 G. Kozbe _ H. Sağlamtimur _ Ö. Çevik, “Pottery”, içinde: A. Çilingiroğlu _ M. Salvini (ed), Ayanis I Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989-1998, Documenta Asiana, VI, 85-155, (Roma 2001).
• Lanfranchi _ Parpola 1990 G. B. Lanfranchi _ S. Parpola The Correspondence of Sargon II Part II Letters From The Northern and Norteastern Provinces, 1990, Finland.
• Luckenbill 1927 D. D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia. Vol II. Historical Records of Assyria from Sargon To The End, (New York 1927).
• Özdoğan 2000 M. Özdoğan, “Van-Hakkâri Bölgesi Yüzey Araştırması”, içinde: O. Belliş (ed) ,Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), 2000, 298-299.
• Özdoğan 2009 M. Özdoğan, “Van-Hakkari Çevresinde Yapılan Bir Alan Çalışmasının Günümüz Verileri İle Değerlendirilmesi”, içinde: H. Sağlamtimur _ E. Abay _ Z. Derin _ A. Erdem _ A. Batmaz _ F. Dedeoğlu, M _ Erdalkıran _ M. B. Baştürk _ E. Konakçı (ed), Altan Çilingiroğlu’na Armağan. Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığına Adanmış Bir Hayat, İstanbul, 2009, 427-433.
• Parker 2002 B. J. Parker, “At the edge of empire: conceptualizing Assyria's Anatolian Frontier ca. 700 BC”, Journal of Anthropological Archaeology 21, 2002, 371-395.
• Parpola 1987 S. Parpola, The Correspondence of Sargon II Part I Letters From Assyria and The West, 1987, Finland.
• Saraçoğlu 1956 H. Saraçoğlu, Türkiye Coğrafyası Üzerine Etüdler, Doğu Anadolu Cilt: 1, (İstanbul 1956)
• Sevin 1995 V. Sevin, İmikuşağı I, (Ankara 1995).
• Sevin 2004 V. Sevin, “Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia”, içinde: A. Sagona (ed), A View From The Highlands Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, 179-203, (Peeters 2004)
• Sevin 2015 V. Sevin, Hakkari Taşları II Gizemin Peşinde, (Ankara 2015)
• Şenyurt 2005 Y. Şenyurt, Doğu Anadolu’da Bir Erken Demir Çağı Tepe Yerleşmesi Büyükardıç, (Ankara 2005).
• Zimansky 2018 P. Zimansky, “Gölge Hasım: Urartu’nun Assurla İlişkisi”, içinde: K. Köroğlu, S. F. Adalı (ed.), Assurlular Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı, (İstanbul 2018), 230-255.