1921 ANAYASASI’NIN 100. YILI: BİR İSTİSNAİ BAŞARI VE DRAMATİK BAŞARISIZLIK HİKÂYESİ

Yıl 2021, Cilt: 38 Sayı: 1, 127 - 170, 30.06.2021

Osman Can

Öz

Yüzyıl önce olağanüstü yetkilerle toplanan Büyük Millet Meclisinin
çoğulcu, katılımcı, siyasi baskı ve yönlendirmelerden uzak bir şekilde
müzakereci yöntemlerle yaptığı 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu,
Osmanlı-Türk Anayasa geleneğinin dışında, iktidarın sınırlandırılması ve
denetlenmesi, temel haklara yaklaşım, birey-devlet tasavvuru ve erkler
birliği gibi temel siyasal tercihleri ile güçlü bir adem-i merkeziyetçilik
tercihiyle yerel yönetimleri egemenliğin kullanımına paydaş yapması
bakımından istisnai bir anayasadır. Türkiye tarihinin yapımı ve kapsamı
itibarıyla tek demokratik anayasasıdır. Bu nedenle Anayasa geleneğini
iki farklı anayasal gelenek olarak düşünmek ve “1921 Anayasası ve diğer
Anayasalar” şeklinde bir okuma yapmak daha isabetlidir.

Bağımsızlık savaşını yürüten Meclisin olağanüstü şartlarda çıkardığı
bu Anayasa farklılıkların birlikteliğini ve mücadelenin meşruiyetini
sağlama konusunda yine tek başarılı anayasadır. Bununla birlikte bu
Anayasa aynı zamanda en kısa ömürlü anayasa olarak tarihe geçmiştir.
1922 sonlarından itibaren gücünü kaybeden Meclisle birlikte etkinliğini
kaybetmeye başlayan Anayasa, Meclisin feshedilip yerine muhalefetsiz
bir tek parti meclisinin ikame edilmesiyle birlikte önce köklü değişikliklere
uğratılmış; bir yıl geçmeden de yürürlükten kaldırılmıştır. Dolayısıyla
bir yandan olağanüstü bir başarı hikâyesi iken aynı zamanda dramatik
bir başarısızlık hikâyesine dönüşmüştür. Bunun nedenleri ve günümüze
ışık tutacak derslerinin analitik ve interdisipliner bir bakışla araştırılıp
ortaya konması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

1921 Anayasası, adem-i merkeziyetçilik, toplum sözleşmesi, gönüllü birliktelik, Kurtuluş Savaşı, demokratik anayasacılık, iktidarın sınırlandırılması, katılımcılık

Kaynakça

• AKIN, Rıdvan (2014). 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun Hukuk Tarihimizdeki Önemi, GEDİKLİ, F. (Der.), I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri (ss. 599-605), İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• AKŞİN, Sina (1980). 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• AYDIN, Öykü D. (2011). Biz, Halk: Egemenliğin Sahibi, Halkın Kurucu Meclisi (Anayasa Konvansiyonu) ve Anayasa Yapımı, Ankara: Yetkin Yayınları.
• BÄCHTİGER, André, SCHWARZ, Daniel, LUTZ, Georg (2006). “Parliamentary Practices in Presidentialism? A Swiss Perspective on Governance in a Separation of Powers Framework”, Joint Sessions of the ECPR, 25-30 Nisan 2006, https://ecpr.eu/Filestore/ paperproposal/908b4441-065d-40f2-8542-76f5aaf243ee.pdf (Erişim Tarihi 3/6/2021).
• CAN, Osman (2013). Kurucu İktidar, İstanbul: Alfa Yayıncılık.
• ÇAVDAR, Tevfik (2019). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• ÇELİK, D. Burak (2007). Ulusal Kurtuluş Savaşı Döneminde Anayasal Gelişmeler ve 1921 Anayasası, İstanbul: Galatasaray Üniversitesi Yayınları. de POORTER, Jürgen C.A (2013). “Constitutional Review in the Netherlands: A Joint Responsibility”, Utrecht Law Review, Vol. 9, Issue 2 (March), ss. 89- 105.
• DEMİREL, Ahmet (2012). Tek Partinin Yükselişi, İstanbul: İletişim Yayınevi.
• DEMİREL, Ahmet (2020). İlk Meclisin Vekilleri, İstanbul: İletişim Yayınevi.
• DIXON, Rosalind, GINSBURG, Tom (2011). “Deciding not to Decide: Deferral in Constitutional Design”, International Journal of Constitutional Law, Vol. 9, No. 3-4, ss. 636-672.
• DÜNDAR, Fuat (2010). Modern Türkiye’nin Şifresi, İttihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918), İstanbul: İletişim Yayınevi.
• DÜNDAR, Fuat (2011). İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İstanbul: İletişim Yayınevi.
• ERDOĞAN, Mustafa (2011). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara: Liberte Yayınları.
• GOLOĞLU, Mahmut (1970). Üçüncü Meşrutiyet 1920, Ankara: Başnur Matbaası.
• GÖZLER, Kemal (2017). Türk Anayasa Hukuku, 2. Bası, Bursa: Ekin Yayınevi.
• HÄFELİN, Ulrich, HALLER, Walter, KELLER, Helen (2008), Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich: Schultess §.
• KARACA, Taha N. (2004). Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KIESER, Hans-Lukas (2021). Talat Paşa, İstanbul: İletişim Yayınevi.
• KLEY, Andreas (2007). Switzerland, içinde ROBBERS, Gerhard (Der.), Encyclopedia of World Constitutions Volume 3: Oman to Zimbabwe (ss. 885- 894), New York: Facts on File.
• LOEWENSTEIN, Karl (1969). Verfassungslehre, 2. Aufl., Tübingen.
• ÖZBUDUN, Ergun (1992). 1921 Anayasası, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• ÖZBUDUN, Ergun (2017). Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınevi.
• PARLA, Taha (2005). Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İstanbul; İletişim Yayınevi
• RIVERO, Jean (1977). “The Constitutional Protection of Human Rights in French Law”, The Irish Jurist (1966-), New Series 12, no 1, ss. 1-14.
• ROYER, Sjoerd (1992). “Hollanda’da Anayasaya Uygunluk Denetimi”, Anayasa Yargısı, C. 9, ss. 389-391.
• SARTORI, Giovanni (1962). “Constitutionalism: A Preliminary Discussion”, The American Political Science Review, Vol. 56, No. 4, ss. 853-864.
• SEVİNÇ Murat, DEMİRKENT, Dinçer (2017). Kuruluşun İhmal Edilmiş İstisnası, İstanbul: İletişim Yayınevi.
• SEZGİN, Ömür (2005). Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, 2. Bası, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• SOYSAL, Mümtaz (1969). Dinamik Anayasa Anlayışı, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• TANÖR, Bülent (2017). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 29. Bası, İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• TUNAYA, Tarık Zafer. (1958). “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasi Karakteri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 23, S. 3-4, ss. 227-247.
• TUNÇAY, Mete (2005). Türkiye Cumhuriyet’inde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931, 4. Basım, İstanbul: Tarih Vakfı.
• UNAT, Faik R. (1957). “Atatürk’ün Toplamak İstediği ‘Meclisi Müessisan’”, Belleten, C. XXI, S. 83, ss. 438-487.
• UROFSKY, Melvin I. ve FINKELMAN, Paul (2011). A March of Liberty, 3th Edition, New York: Oxford University Press.
• WHITE, Morton (1987). Philosophy, The Federalist, and the Constitution, New York: Oxford University Press.
• YILMAZ, Faruk (2012). Türk Anayasa Tarihi, İstanbul: İz Yayıncılık.
• YILMAZ, Hakan (2008). The Kemalist Revolution and the Foundation of the One-Party Regime in Turkey: A Political Analysis, içinde YAZICI, Serap,
• GÖZLER, Kemal, KEYMAN, Fuat (Der.), Ergun Özbudun’a Armağan C. I (ss. 535-564), Ankara: Yetkin Yayınları.