Bazı Dini Gerçeklerin Efsanevi Motiflerle Olağanüstü Hale Getirilmesi: Hespê Reş Örneği

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 3, 1260 - 1291, 30.12.2025

Ayhan Yıldız

https://doi.org/10.18506/anemon.1611880

Öz

Bazı anonim halk hikayeleri, dini olmalarına rağmen, anlatımlarında efsanevi motifler yer aldığından, onların gerçek olan kahramanlarını ve olaylarını gölgelerinde bırakmaktadırlar. Dolayısıyla bu metinlerin doğrularını, asıllarından uzaklaşıyorlar. Bu metinlerden biri, Hespê Reş hikayesidir. Biz bu konuyu seçip alanla ilgili alanyazına yönelip okuduğumuzda, Hespê Reş ile ilgili bir yüksek lisans tezi ve bazı derleme çalışmalarının olduğunu gördük. Ancak bu metnin bu ilginç yönüyle ilgili özel bir değerlendirmenin yapılmadığını müşahede ettik. Dolayısıyla bir araştırma boşluğunu bulduk ve bu çalışmayı yapmayı bir ihtiyaç olarak hissettik. Çünkü bu hikâye, Kurmanci konuşucularının birçok bölgesinde dini ortamlarda eskiden günümüze değin halk arasında anlatılagelmiş ve birçok farklı varyantları günümüze kadar ulaşmıştır. Onun dini ve efsanevi yönleri iç içe olduğundan, onun bazı gerçek dini yönleri onun efsanevi motiflerinin gölgesinde kalmış. Bu da hikâyenin yapısının zarar görmesine sebep olmuştur. Bu yüzden biz de bu durumu bir araştırma sorunu olarak seçtik ve araştırmaya başladık. Alan yazın taramasından sonra Kurmanci konuşucuların bölgelerini, bu çalışmamızın araştırma evreni olarak sınırlandırdık. Nitel araştırma yönetiminin görüşme ve gözlemleme teknikleri yoluyla seçkin kişilerden örneklem veriler topladık. Bu hikâyede geçen olayları, İslam tarihinde geçen olaylarla karşılaştırdık ve tahlilini yaptık. Çalışma sonucunda bu hikayede İslam peygamberi Hz. Muhammed, halifesi Hz. Ömer b. Hattab, Hz. Ali, gayrı müslim bir kavim ve Kara At adındaki efsanevi bir at arasında olay dizisi meydana gelmiştir. Hz. Peygamberin sahabelerinin bazı gazaları gayrı müslimlere karşı olmasına rağmen ve bu savaşlar çeşitli kitaplarda yer almasına rağmen, adı geçen olayın herhangi bir siyer kitabı veya sahabe gazavatnamesinde geçmediği görüldü. Doğal olarak bu hikayedeki efsanevi motifler dini tarih açısından dinleyicilerini şüphelendirmektedir. Öyle anlaşılıyor ki bu hikayenin anlatıcıları, adı geçen İslami kahramanları halka sevdirmek gayesiyle, onların gerçek sıfatlarının yanında, anlatımlarını efsanevi motiflerle süslendirerek anlatma yoluna gitmişlerdir. Bu yüzden bu gerçek dini kahramanları, gerçekliklerinden uzaklaştırmışlardır.

Making Some Religious Truths Extraordinary with Legendary Motifs: The Example of Hespê Reş

Öz

Although some anonymous folk tales are religious, they overshadow their real heroes and events because they contain legendary motifs in their narratives. Therefore, they are moving away from the original truths of these texts. One of these texts is the story of Hespê Reş. When we chose this topic and turned to the literature on the field and read it, we saw that there was a master's thesis and some compilation studies on Hespê Reş. However, we observed that no special evaluation was made regarding this interesting aspect of this text. Therefore, we found a research gap and felt it was a necessity to conduct this study. Because this story has been told among the people in religious environments in many regions of Kurmanci speakers from ancient times to the present day, and many different variants have survived to the present day. Since its religious and legendary aspects are intertwined, some of its truly religious aspects are overshadowed by its legendary motifs. This caused the structure of the story to be damaged. That's why we chose this situation as a research problem and started researching it. After literature review, we limited the regions of Kurmanci speakers as the research population of this study. We collected sample data from eminent people through interview and observation techniques of qualitative research management. We compared the events in this story with the events in Islamic history and analyzed them. As a result of the study, in this story, the prophet of Islam is Hz. Muhammad, his caliph. Omar b. Hattab, Hz. A series of events occurred between Ali, a non-Muslim tribe, and a legendary horse called Black Horse. Hz. Although some of the wars of the Prophet's companions were against non-Muslims and these wars were included in various books, it was seen that the mentioned event was not mentioned in any sirah book or companions' gazavatname. Naturally, the legendary motifs in this story make its listeners suspicious in terms of religious history. It seems that the narrators of this story, in order to endear the mentioned Islamic heroes to the public, chose to tell their narratives by embellishing them with legendary motifs in addition to their real attributes. That's why they alienated these true religious heroes from their reality.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Kurdish Folk Literature , Legend , Folk Tales , Hespê Reş

Derasayîkirina Hin Rasteqînîyên Dînî Bi Rêya Motîfên Efsaneyî: Mînaka Hespê Reş

Öz

Hin hîkayeyên gel ên anonîm hene ku herçendî dînî ne, bes di derbirîna wan da motîfên efsaneyî cih digirin û ev motîf, alîyê rasteqîn ên leheng û rûdanan, di bin sîya xwe da dihêlin. Lewra rastîyên van metnan ji eslê xwe dûr dikevin. Yek ji van metnan, hîkayeya Hespê Reş e. Gava me ev mijar hilbijart, me berê xwe da lîtaratura qadê û dest bi xwendin û pêdeçûna wê kir. Herçendî me dît ku li ser hîkayeya Hespê Reş tezeke masterê û hin xebatên berhevkarîyê hatine kirin jî, ji ber ku ev alîyê balkêş ê hîkayeyê, bi awayekî taybet nehatîye nirxandin, me valahîyeke lêkolînê tesbît kir û pêdivî bi vê lêkolînê dît. Çinku ev hîkaye li gelek herêmên kurmancîaxiv, di atmosferên dînî da ji zemanê berê heta îro di nav gel da hatîye derbirîn û gelek varyantên wê yên cuda heta roja me hatine. Ji ber ku hin alîyên wê yên dînî û efsaneyî tevî hev in, hin alîyên wê yên rasteqîn ên dînî ketine bin sîya motîfên wê yên efsaneyî. Ev jî dibe sedem ku zede bigihîje binyada hîkayeyê. Lewra me ev rewş wekî “pirsgirêka lêkolînê” hilbijart û dest bi lêkolînê kir. Piştî ku me lîteratura qadî ya nivîskî û devkî di ber çavan ra derbas kir, me herêmên kurmancîaxiv wekî “unîverse” û “poplasyona” lêkolînê tixûbdar kir û ji teknîkên metoda zanistî ya kalîtatîf, bi rêya hevdîtin û çavdêrîyê, ji nûnerên bijarte, daneyên nimûneyî berhev kirin. Piştî ku me rûdanên vê hîkayeyê digel ên dîroka Îslamê berawird kirin, me analîza wan kir. Di encamê da dîyar bû ku di vê hîkayeyê da hin rêzerûdan li ser pêxemberê Îslamê Cenabê Muhemmed, xalîfeyê wî Hz. Umer bin Xetab, Hz. Elî, qewmekî nemuslim û lehengekî efsaneyî yê bi navê Hespê Reş qewimîne. Bi tevî ku xezayên sehabîyên Hz. Pêxember li dijberî ne-musliman çêbûne û van şeran bi awayê metnên edebî di pirtûkan da cih girtine jî, ev rûdana navbihûrî, di tu pirtûkeke sîyerê yaxud xezayên sehabîyan da cih negirtîye. Lewra bivê nevê ev motîfên efsaneyî yên di vê hîkayeyê da guhdarên xwe ji hêla dîroka dînî ve dixe nav gumanan. Wisa xuya dibe ku vebêjerên vê hîkayeyê, bi mebesta ku hezkirina lehengên dînê Îslamê di nav gel da zêde bikin, digel wesfên wan ên rasteqîn, hin lehengên dûrî rastîyê li metnên vê hîkayeyê zêde kirine û wan ew lehengên rasteqîn ên dînî ji rasteqînîyê bi dûr xistine.

Etik Beyan

Bu çalışmamda bilimsel etiğe aykırı herhangi bir suç işlemediğimi beyan ederiö

Teşekkür

Mardin Artuklu Üniversitesinden Doç. Dr. Kenan Subaşı ve aynı üniversiteden Doç Dr. Necat Keskin'e metodlojik yardımlarından ötürü teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abdurrahman Adak. (2013). Destpêka Edebîyata Kurdî ya Klasîk (1. bs, 1-1). Nûbihar.
• Ahmet Aras. (1996). Kerr û Kulik, Mitolojîya Kurdi da Destanek (1. Basim). Weşanên Deng.
• Ayhan Yıldız. (2021). Qewlê Hespê Reş: Lêkolîn û Metn (1. Basim). Peywend.
• Bayezidî, M. M. (2010). ’Adat ü Rusümatnameö Ekradıye (1. Baskı). Nûbihar.
• Bozkoyun, M. (Ed.). (2016). Beytên erbanê (Çapa yekem). Nûbihar.
• Celîl, C. (Ed.). (2004). Keşkûla kurmancî: Sedsalîyên X - XX. Verein zur Erforschung und Förderung der kurdischen Sprache, Kultur und Geschichte.
• Cevdet Kudret. (1980). Örneklerle Edebiyat Bilgileri, II (C. 2). Inkılap ve Aka Bazımevi.
• Ebdulreqîb Yûsuf. (1988). Şaîrên Klasîk ên Kurd (Çapa 1). Jîna Nû. Ebî Abdurrahman Ahmed bin Şuayb bin Ali el-Horasanî en-Nesaî. (2013). Suneu’n-Nesaî (3. Basım, 1-1). Darul Kutubul İlmiyye.
• Ehmedê Xanî, & Varlî, E. M. (2004). Dîwan û jîrewarî ya Xanî. Sîpan Yayîn Evî Yayînlerî.
• Ferit Develioğlu. (2021). Osmanlıca-Tûrkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Halit Yeşilmen. (2016). Sosyo-Kültürel Değişim ve Etno-Dini Kimlik İlişkileri Örneği. Erciyes Üniversitesi.
• Herekol Ezîzan. (1941). Klasîkên Me—An Şahir û Edîbên Me ên Kevin. Hawar, 2(33), 8.
• Hîlmî Akyol. (2019). Dengbêj û Çîrokbêjên Xerzan I (1. Basim). J&J.
• Hîlmî Akyol. (2023). Baqek Çîrokbêjên Gelêrî 1 (1. Basim). J&J.
• İdris Demir & Zehra Görkem Duran Gültekin. (2022). Batman Halk Kültürü (1. BAskı). Batman Üniversitesi Yayıevi.
• İkram İşler. (1998). Çîrokên Gelêrî û Destana Şemikê Bêdiran (1. Basım). Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Kaplan, Y. (Ed.). (2019). Beyt û destanên kurdî (Çapa yekem). Nûbihar.
• Kenan Subaşı. (2023). Fesad û Bêbextî di Trajedîya Evînê da: Wku Nimûne Destanên Evînî yên Mêjûyî. 14(1). https://dergipark.org.tr/tr/pub/sarkiat/issue/85960/1425264
• Kenan Subaşı. (2024). Ji Mîtolojîyê Ber bi Tarîxê û ji Lehengîyê Ber bi Evînê Destan Weku Çemkeke Sîwan di Vegêrana Gelî da. e-Şarkiyat, 16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sarkiat/issue/85960/1425264
• M. B. er-Rudanî. (2012). Cem’ul-Fewaîd min Camî’ul-Usûl we Mecmai’z-Zewaid (C. 4). İz Yayıncılık.
• Marûf Xeznedar. (1998). Zembîlfiroşa Feqîyê Teyran. War, 4.
• Mihemed Ebdullah. (2002). Beytên Kurdî: 17 Beyt ji Folklora Kurdî. Wezareta Perwerdê.
• Mihemed Emîn Osman. (1977). Dîwanê Melan. Emîndarîya Giştî ya Rewşenbîrî û Lawan.
• Mistefa Aslan & Farouk Ismail. (2025). Koleksîyona Hîkayet û Kilamên Tûr Abidîn û Botanê (1. Basim). Weşanên Wardozê.
• N. Bilge Şener. (1996). Hurşit ile Mihri Hikâyesi (İnceleme-Metin) [Ankara Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=a6xtoN_BIBFFbat9hcYobw&no=a6xtoN_BIBFFbat9hcYobw
• Pertev Naili Boratav. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Gerçek Yayınevi.
• Pertev Naili Boratav. (2012). Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği. Tarih Vakfı.
• Perwîz Cîhanî. (2020). Du Helbestên Neweşandî ji Keşkûlên Koleksîyona Elêksander Jabayî. Nûbihar, 152. Reşo Zilan & Serdar Roşan. (2004). Destanên Kurdî, Ji Zargotina Kurdî. Weqfa Kurdî ya Kulturî ya Stockholmê.
• Roger Lescot. (2009). Yezidiler: Din, Tarih ve Toplumsal Hayat, cebelê Sincar ve Suriye Yezidileri. Avesta.
• Saim Sakaoğlu. (2018). Halk Hikâyeleri. Anadolu Üniversitesi.
• Tehsîn Îbrahîm Doskî. (1993). El-Medxel li Dîraseti’l-Edebi’l-Kurdî el-Mudewwîn bi’l-Lehceti’ş-Şîmalîyyeti. Menşûrati Cemîyyeti ’Ulemai Kurdistan.
• Tehsîn Îbrahîm Doskî. (2020). Şerha Bermaya Dîwana ’Elîyê Herîrî (1. Basim). Nûbihar.
• Yakup Aykaç. (2023). Muceme’a Xezelyatêd Şu’erayêd Kurmancan (1. Basim). Peywend.
• Yûsuf Zîyaeddîn Paşa el-Xaldî el-Meqdisî. (1432). El-Hedîyyetu’l-Hemîdiiyeti fî’l-Luxeti’l-Kurdiyyeti. İçinde X (1. Basim). Mektebetu Dîyarbekir.