Mektepten Şekâvete: Hormekli Zeynel Efendi’nin Hikâyesinin Aşireti ve Bölge Tarihindeki Yeri

Yıl 2020, , 153 - 162, 30.12.2020

Yalçın Çakmak

https://doi.org/10.18506/anemon.832195

Öz

Zeynel Efendi’nin hikâyesi, sade bir biyografik önem arz etmenin ötesinde aşireti içerisindeki yeriyle birlikte, aşiretlerarası ve Hormek ile Osmanlı Devleti ilişkilerini serimlemek açısından önem arz etmektedir. Bu açıdan sözlü ve yazılı tarih ekseninde 19. yüzyılın son çeyreğinden 20. yüzyılın başına uzanan Hormek aşireti ve Zeynel Efendi merkezli anlatılar, genelde Kızılbaş/Alevi özeldeyse Varto tarihi ve bölgedeki aşiret ilişkilerine dair önemli bilgiler sunar. Bunun da her şeyden evvel mezhepsel bir çekişmeden mi yoksa yerele özgü aşiret dinamiklerinin yarattığı koşullardan mı kaynaklandığı bir tartışma konusudur. Bu makalede, mevcut soruları da içermekle birlikte; Zeynel Efendi’nin Harput’taki mektep yaşantısından şekâvete uzanan yaşam öyküsü ekseninde, Hormek aşiretinin bahse konu zaman aralığında bölge tarihi içerisindeki yeri ile öneminin sözlü ve yazılı kaynaklarla aydınlatılmasına katkı sunulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Muş, Varto, Hormek, Zeynel Efendi, Kızılbaş/Alevi

Teşekkür

Makaleyi muhakkik bir okumaya tabi tutarak görüş ve önerilerini paylaşan meslektaşlarım İsmail Kaygısız ve Salih ve Başkutlu'ya teşekkür ederim.

From Mektep (School) to Banditry: The Place of Hormekli Zeynel within His Tribe and the History of the Region

Öz

The history of Zeynel Efendi, not only as a biography but also in terms of his position in his tribe is important to lay bare his intertribal relations and his relationship with the Ottoman rule. In this regard narratives centered on Zeynel Efendi give us remarkable information about the relations of the tribes and the history of Varto particularly, and in a broader sense, Kızılbaş/Alevi history from the last quarter of the 19th century to the early 20th century in the context of both written and oral history. It’s a matter of debate today if it originated primarily from a sectarian conflict or from the conditions that had been created by the tribal dynamics. This article aims to reveal the importance the history of the tribe Holmek and its place in the history of the region, taking into consideration of the history of his life from the school to the banditry age through written and oral historical sources.

Anahtar Kelimeler

Muş, Varto, Hormek, Zeynel Efendi, Kizilbash/Alevi

Kaynakça

• Alanoğlu, M. (2020). 17. Yüzyıl Ortalarında Varto. History Studies, 12/3, 1143-1175.
• Ali Kemali (1932). Erzincan: Tarihî, Coğrafî, İçtimaî, Etnoğrafî, İdarî, İhsaî Tetkikat Tecrübesi. İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
• Arslan, R. (2000). Şeyh Said Ayaklanmasında Varto Aşiretleri ve Mehmet Şerif Fırat Olayı. İstanbul: Doz Yayıncılık.
• Aytaş, G. (Ed.) (2010). Bingöl, Muş/Varto Yörelerinde Ocaklar, Oymaklar ve Boylarla İlgili Araştırma Sonuçları. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Boğos Natanyan (2015). Ermenistan’ın Gözyaşı veya Palu, Harput, Çarsancak, Çapakçur ve Erzincan Hakkında Rapor. İçinde. Arsen Yarman Palu-Harput 1878, Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler. 2. cilt (Raporlar). 2. Baskı. (s. 75-260). İstanbul: Belge Yayınları.
• Bulut, F. (2013). Dersim Raporları. 5. Baskı. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Çakmak, Y. (2019). Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çalışlar, İ. [yayına hazırlayan]. (2010). Dersim Raporu. İstanbul: İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• Fırat, M. H. (1968). Yetmiş Beş Senelik Derbeder Bir Hayat Hikayesi. Ankara: Kardeş Matbaası.
• Fırat, M. Ş. (1961). Doğu İlleri ve Varto Tarihi. 2. Baskı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Fırat, K. (2000). Milletvekilliğine Değişmem. İstanbul: Doyuran Matbaası.
• Gedik, E. (2019). Varto Alevileri: Etnisite, Din ve Kültür. İçinde: Ercan Çağlayan (Ed.), “Burası Muştur”: Tarih, Toplum, Kültür ve Edebiyat. (s. 219-248). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Hobsbawm, E. (1995). Sosyal İsyancılar. Necati Doğru (Çev.). 2. Baskı. İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Jandarma Umum Kumandanlığı (2010). Dersim. İçinde. Doğu Anadolu’da Toplumsal Mühendislik: Dersim-Sason (1934-1946). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kıran, E. (2019). Serhat Kaplanı. Ümit Fatma Fırat (Çev.). İzmir: Na Yayınları.
• Kocadağ, B. (1992). Doğuda Aşiretler, Kürtler, Aleviler. İstanbul: Ant Yayınları.
• Ong, W. J. (2012). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi.Sema Postacıoğlu Banon (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Tepeyran, E. H. (1998). Hatıralar. Faruk Ilıkan (yay. haz). 2. Baskı. İstanbul: Pera Tuzirzm ve Ticaret A. Ş.