Individual and Social Criticism in Baba Tahir-i ‘Uryan’s Works

Yıl 2021, , 117 - 129, 31.07.2021

Nesim Sönmez

https://doi.org/10.18506/anemon.906722

Öz

Although it is not certainly, Baba Tâhir-i ‘Uryan is was a great sufi and poet who lived in the city of Hamedan in today's Iran in the second half of the 10th century and in the first quarter of the 11th century. He left four works behind. These are a diwan named Dûbeytîl, written in the dialect of Lori, and his work, which is written in the form of an Arabic prose called al-Kelimâtu'l-Kisâr and is almost like a sufi glossary. Baba Tâhir generally deals with divine love in his works. Through this article, after giving the life of Baba Tâhir-i ‘Uryan briefly and introducing his works, we will check his views on the individual and social criticisms he mentioned in his works.

Anahtar Kelimeler

Baba Tâhir, Uryan, Hamedan, Dûbeytî, el-Kelimâtu’l-Kisâr

Baba Tâhir-i ‘Uryân’ın Eserlerinde Bireysel ve Toplumsal Eleştiri

Öz

Baba Tâhir-i ‘Uryan kesin olmamakla birlikte 10. Yüzyılın ikinci yarısı ile 11. Yüzyılın ilk çeyreğinde bugünkü İran’ın Hemedan şehrinde yaşamış ve aynı yerde vefat etmiş büyük bir mutasavvıf ve şairdir. Arkasında dört eser bırakmıştır. Bunlar Dûbeytîller adında Kürtçe’nin Lori lehçesi ile yazılmış bir divan, bentlerden oluşan şiirler, el-Kelimâtu’l-Kisâr adında Arapça nesir şeklinde yazılmış ve adeta bir tasavvuf lügati şeklinde olan eseri ile gazelleridir. Baba Tâhir genel olarak eserlerinde ilahi aşk-ı ele almaktadır. Bu makalede Baba Tâhir-i ‘Uryan’ın kısaca hayatı verilip eserleri tanıtıldıktan sonra eserlerinde değindiği bireysel ve toplumsal eleştiriler hakkındaki görüşlerini irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Baba Tâhir, Uryan, Hamedan, Dûbeytî, el-Kelimâtu’l-Kisâr

Kaynakça

• Abdulhuseyn Zerîn Kûb. (1377). Tarîh-i Merdûm-i İran Ez Zebân-ı Sâsâniyân Tâ Pâyan-ı Âl-i Büveyh, Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebîr.
• Adak, A. (2019). Teşeyên Nezmê di Edebiyata Kurdî ya Klasik de, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Baba Merduh Rûhânî. (1386). Târîh-i Meşâhîr-i Kurd Urefâ-Ulemâ-Udebâ-Şuarâ, (Haz., Muhammed Macid Merduh Rûhânî), Tahran: Çâp Surûş.
• Baba Tahirê Uryan. (1998). Dubeyti, (Çev., Sabah Kara), İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Babacan, İ. (2010). Ehl-i Hak Baba Tâhir Uryan: Zerdüşt, (Haz., Ömer Uluçay), Adana: Gözde Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Otto Yayınları.
• Cevad Maksûd. (1384). Şerh-i Ahwâl ve Âsâr ve Dûbeytîhâ-yi Baba Tâhir-i Uryân, Tahran: Silsile-i İntişârât-ı Millî.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. (1979). Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye, tahk. ve tab. Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabî, Beyrut.
• Çelenk, A. (2019). Baba Tâhir-i ‘Uryân’ın Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çelik, A. F. (2015). “Baba Tâhir-i Hemedanî Divanının Mehdî-i Hamîdî Nûshasında Geçen Dobeytîleri ve Türkçe Tercümesi”, Doğu Esintileri: İranoloji, Fars Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi”, Erzurum, 3, 247-293.
• Çiftçi, H. (2002). Klâsik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (Haz. ve Yayınlayan, Aydın Sami Güneçyal), Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Durmus, İ. (1998). “Hezl: Arap Edebiyatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVII/305-306, İstanbul: TDV Yayınları.
• Durmuş, İ. (1998). “Hiciv”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVII/447, İstanbul: TDV Yayınları.
• Ebü'l-Fidâ, ‘İmâdu’d-Dîn İsmail b. Muhammed b. Ömer. (1840). Takvîmu’l-Buldân, (nşr., M. Le Baron Mac Guckin De Slane), Paris: Dâru’t-Tıbâ‘ati’s-Sultâniyye.
• Emir Şerefhan Bidlisi. (?). Şerefname Tarîhi Mufesseli Kurdıstan, Haz. Muhammed Abbasi, Tahran: Neşr-i Hedis.
• Georg Léon Leszczynski. (2014). “Baba Tâhir Uryan’ın Rubaileri ve İlahi Aşkın Gözyaşları”, Ezidi, Kızılbaş, Yaresan Kürtler Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, (haz., Mehmet Bayrak, Çev., Salman Kanar), Ankara: Özge Yayınları.
• Gerdi, A. (2019). Serwa, Erbil: Aras Yayınları.
• Gökalp, Z. (2011). Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, İstanbul: İstanbul Kaynak Yayınları.
• el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. (1397). Mu‘cemu’l-Buldân, Beyrut: Dâru’s-Sâdır.
• Hamid Abdulmecid Selefi, Tahsin İbrahim Doski. (2008). Mu‘cemu’ş-şu‘erai’l-Kurd, Erbil: Sıpirez Yayınları.
• Heinz Halm. (1997). “Ehlê Haq”, Alevilik ve Kürtler: İnceleme-Araştırma ve Belgeler, (der., Mehmet Bayrak, çev., Zafer Avşar), Wuppertal: Özge Yayınları.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kasım İbn Havkal en-Nasîbî. (1938). Kitâbu sûreti’l-arz, Leiden: Matbaâ-yı Brill.
• İbrahim Ahmed Şıvan. (2006). Gotekurtekanê Baba Tâhirî Hemedânî, Erbil: Çaphaneyî Zankoyi Selehâddin.
• İzzetin Mustafa Resul. (2012). Mêjûyî Edebî Kurdî, (Süleymaniye: Le ser erkê Farûkî Mela Mistefa, 2012).
• Kara, S. (2007). Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Karataş, T. (2011). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Sütun Yayınları.
• Kurtuluş, R. (2003). “Loristan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVII/447, İstanbul: TDV Yayınları.
• Maruf Haznedâr. (2001). Mêjûyê Edebî Kurdî, Erbil: Aras Yayınları.
• Mecdu’d-Dîn Muhemmed b. Yakûp el-Fîrûz Âbâdî. (2008). el-Kâmûsû’l-Mûhît, Kahire: Daru’l-Hâdis.
• Mehmed Emin Zeki Bey. (2005). Kürd ve Kürdistan Ünlüleri (Meşâhîrê Kurd û Kurdistân, (Çev., M. Baban M. Yağmur, S. Kutlay), Ankara: Öz-Ge Yayınları.
• Minorsky (1979). “Ehl-i Hak”, İslam Ansiklopedisi, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Minorsky, V. (1986). “Lur”, The Encyclopaedia Of İslam, E.J.Brill, Leiden.
• Mustafa Fehrayi. (1387). Baba Tâhir-i Hemedanî, Meşâhîr-i Îranî 21, Tahran.
• Müessese-i Dâiratü’l-meârif. (?). el-Fıkıhu’l-İslâmî, Danışname-i Cihan-i İslam, Kitabhâne-i Medrese-i Fekâhet, b.y.y.
• Necm Selman Mehdî el-Feylî. (2009). el-Feyliyyûn, Irak: Dârû Aras Li’t-Tıbâ‘ati ve’N-Neşr.
• Ocak, A., Y. (2016). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler XIV-XVII. Yüzyıllar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Öngör, S. (1959). Coğrafya Sözlüğü, İstanbul: Maarif Basımevi.
• Özköse, K. (2014). “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayatın Sosyo-Kültürel, Siyasal ve Dini Sahaya Etkisi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/1, pp: 11-42.
• Öztuna, Y. (1976). “Loristan Atabeyleri”, Türk Ansiklopedisi, (red., Yılmaz Öztuna ve bşk.), Ankara Milli Eğitim Basımevi.
• Öztürk, M. (2008). “Rubai”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXV/176-177, İstanbul: TDV Yayınları.
• Pala, İ. (2005). Kitab-ı Aşk, İstanbul: Alfa Yayınları.
• el-Râvendî, Necmeddin Ebû Bekir Muhammed b. Süleyman. (1960). Râhetu’s-sudûr ve Âyetu’s-sürûr fî Târîhi’d-devleti’s-Selçûkiyye,( Çev., İbrahim Emin eş-Şevârubî), Kahire: el-Meclisu’l-a‘lâ li’s-sekâfe el-Meşrû‘u’l-kavmî li’t-terceme.
• Rıza Kuli Han Hidayet. (1381). Mecmau’l-fusehâ, Tahran: (nşr. Muzahir Mustafa), İntişârât-ı Emîn Kebîr.
• Secâdî Aladdin. (1389). Mêjûyî Edebî Kurdî, Senendec: İntişaratê Kurdıstan,.
• Seyyid es-Serîf el-Curcânî. (?). Kitâbu’t-ta‘rîfât, Beyrut.
• Sönmez, N. (2019). Dîwana Şêx Muşerrefê Xinûkî, Diyarbakır: Seyda Yayınları.
• Şahin, H. (2004). “Menâkıbnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIX/112-114, Ankara: TDV Yayınları.
• Şemseddin Sâmî. (1316). Kâmûsu’l-a‘lâm, İstanbul Mihran Matbaası.
• Şemseddin Sami. (2013). Kâmûs-ı Türkî, (Nşr., Ahmet Cevdet), İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şeyh Muhammed Hal. (1977). “Baba Tâhir-i Hemedani Meşhûr Be Uryan”, Govarî Korî Zanyârî Kurd, V-3, Tahran.
• Tâhir-ül Mevlevî. (1994). Edebiyat Lugatı, (nşr. K. Edib Kürkçüoğlu), İstanbul.
• Takane, A. (2008). Baba Tâhirî Hemedâni Jiyan û Berhemî, Erbil: Aras Yayınları. Temo, S. (2013). Kürt Şiiri Antolojisi, İstanbul: Agora Kitaplığı Yayınları, 2013.
• Tenik, A. (2015). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Ya‘kûb, Emîl Bedî‘-‘Asî, Mîşal. (1987). el- Mu‘cemu’l -mufassal fi’l-luga ve’l- edeb, (I-II), Beyrut.
• Yasemî Reşid. (1375). “Baba-i Şâirân”, Baba Tâhirnâme: Hefde Güftâr ve Güzine-i Eş‘âr, (der., Pervîz Azkaî), Tahran: İntişârât-ı Tûs.
• Yavuzer, M., N. (2016). Baba Tahir Di Wêjeya Kurdî De, Teza Lîsansa Bilind, Zanîngeha Yüzüncü Yılê, Van.
• Yazıcı, T. (1991). “Baba Tâhir-i Uryan”, Türkiye Diyanet İslam Aansiklkopedisi XVII/183, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yazıcı, T. (1998). “Hemedan”, Türkiye Diyanet İslam Aansiklkopedisi, XVII/183, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldırım, K. (2013). Baba Tahirê Uryan: Hayatı, Görüşleri, Dîwanı, İstanbul: Avesta Yayınları.