Diplomatic Style and Textlinguistic Structure of A Yarliq of Tarkhanliq (Dated 1809) Belonging to Khan of Khiva Muhammad Rahim Bahadur (1806-1825)

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 2, 315 - 337, 01.07.2017

Hayrullah Kahya

https://doi.org/10.18506/anemon.284843

Öz

A manuscript called yarliq has been examined in this study. This yarliq belongs to Muhammad Rahim Khan (1806-1825) who is a khan from of Khiva Khanate (1511-1920) and ordered by him in 1809. This yarliq is a royal decree related to tarkhanliq and written in Chaghatay Turkish with Arabic alphabet on 19th century. The yarliq has been analyzed in terms of diplomatic style structure and textlinguistic structure. When its stylistic structure was analyzed it was realized that the yarliq has all sections (intitulatio, arrenga/invocatio, promulgatio, dispositio, narratio, sanctio, corroboratio, datatio) of a yarliq except locus. After this analysis cohesiveness of the manuscript was discussed in terms of its repetitional structure, anaphorical reference structure, connectoral structure, implicational structure, elliptical structure, thematic structure, grammatical tenses structure, marqueural structure, and cohesion of the manuscript in terms of its privatising link, cause and effect link, purpose link, time link, comparing link. Also its transcription was done designating parenthetically its each line. Besides, facsimile of the yarliq has been added to this study.

Anahtar Kelimeler

Muhammad Rahim Bahadur Khan, Yarliq of Tarkanliq, Diplomatic Style, Cohesiveness

Hive Hanı Muhammed Rahim Bahadur’un (1806-1825) 1809 Tarihli Bir Tarhanlık Yarlığının Üslubu ve Metindilbilimsel Yapısı

Öz

Bu çalışmada Hive hanlığının (1511-1920) son hanlarından Muhammed Rahim Bahadur Han (1806-1825)’ın 1809 tarihli bir yarlığının üslubu ve metindilbilimsel yapısı üzerinde durulmuştur. Söz konusu yarlık 19. yüzyıl Çağatay Türkçesi ile yazılmış bir tarhanlık yarlığıdır. Çalışmada yarlığın önce üslup özellikleri incelenmiştir. İncelemede yarlığın üslup bakımından intitulatio (elkap), arrenga (giriş/dua/niyaz/invocatio), promulgatio (bilgilendirme/duyuru), dispositio (talep), narratio (nakil/anlatım), sanctio (tasdik), corroboratio (teyit), datatio (tarih) bölümlerine yer verildiği; locus (yer) bölümünün ise eksik olduğu görülmektedir. Daha sonra yarlığın bağdaşıklık görünümü üzerinde durulmuştur. Bağdaşıklık görünümü yarlığın yinelenmeye dayalı yapısı, art gönderimsel yapısı, bağlantı ögeleri, örtüklük yapısı, eksiltili yapısı, izleksel (tematik) yapısı, dilbilgisel eylem zamanları ve yarlığı bölümlere ayıran belirticiler gibi çeşitli açılardan incelenmiştir. Yarlığın tutarlılık görünümü ise özelleştirme bağlantısı, sebep-sonuç bağlantısı, amaç bağlantısı, zaman bağlantısı, karşılaştırma bağlantısı gibi açılardan ele alınmıştır. Çalışmada yarlığın çeviri yazısı da yapılmıştır. Çeviri yazı verilirken tek sayfadan oluşan yarlığın her satırı yay ayraç içinde numaralandırılmıştır. Yarlığın tıpkıbasımı çalışmanın sonuna eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muhammed Rahim Bahadur Han, Hive Hanlığı, tarhanlık yarlığı, üslup

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, A. (2011). “Tarhan”, TDVİA. 40: 19-20. İstanbul. (Erişim: 16.12.2013), http://www.islamansiklopedisi.info
• Akbayır, S. (2013). Cümle ve Metin Bilgisi (Eğitim Fakülteleri İçin). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Aktulum, K. (1999). Metinlerarası İlişkiler. Ankara: Öteki Yayınları.
• Aktulum, K. (2004). Parçalılık Metinlerarasılık. Ankara: Öteki Yayınları.
• Alpargu, M. (2002). “Türkistan Hanlıkları”, Türkler Ansiklopedisi. 557-605.
• Aşkın Balcı, H. (2006). Metindilbilim Açısından Bir Çözümleme. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 191-204.
• Aşkın Balcı, H. (2009). Metindilbilime Kavramsal Açıdan Genel Bir Bakış. Ankara: 24 Saat Yayıncılık.
• Ayata Şenöz, C. (2005). Metindilbilim ve Türkçe. İstanbul: Multilingual.
• Aydın, İ., & Torusdağ, G. (2014). Türkçe Öğretimi Çerçevesinde Yazınsal Bir Metin Çözümleme Örneği Olarak Refik Halit Karay’ın Garip Bir Hediye’si. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, (3/4), 109-134.
• Bregel, Y. (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi, Firdaws al-iqbāl (History of Khorezm). Köln: Brill.
• Bregel, Y. (2007). Documents from the khanate of Khiva (17th-19th centuries). Bloomington, Indiana: Indiana University Denis Sinor Institute for Inner Asian Studies.
• Demirci, K. (2014). Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Dilidüzgün, Ş. (2017). Metindilbilim ve Türkçe Öğretimi - Uygulamalı Bir Yaklaşım. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Günay, D. (2003). Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual.
• Günay, D. (2013). Söylem Çözümlemesi. İstanbul: Papatya Bilim.
• Kamalov, İ. (2013). “Yarlık”. TDVİA, 43: 334-335. İstanbul. (Erişim: 16.12.2013), http://www.islamansiklopedisi.info
• Kaman, S. (2012). Firdevsü'l-İkbal: Giriş-transkripsiyonlu metin (Vr.156b-336a)-inceleme-dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Karaağaç, G. (2015). Dil Bilgisi ve Anlam Bilgisi Çözümlemeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: TDK.
• Onursal, İ. (2003). Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık. (hz. Ayşe Kıran, Ece Korkut, Suna Ağıldere), Günümüz Dilbilim Çalışmaları (s.121-132). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Özkan, B. (2004). Metindilbilimi, Metindilbilmsel Bağdaşıklık ve Haldun Taner’in ‘On İkiye Bir Var’ Öyküsünde Metindilbilimsel Bağdaşıklık Görünümleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 13(1), 167-182.
• Öztokat, N. (2005). Yazınsal Metin Çözümlemesinde Kuramsal Yaklaşımlar. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: TDK.
• Parlak, H. (2009). Kutadgu Bilig’in Metindilbilimsel Yapısı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Saray, M. (1993). Özbek Türkleri Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları.
• Saray, M. (1994). Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). Ankara: TTK.
• Saray, M. (1998). “Hive Hanlığı”. TDVİA, 18: 167-170. İstanbul. (Erişim: 16.12.2013), http://www.islamansiklopedisi.info
• Subaşı Uzun, L. (1995). Orhun Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul.
• Şişman, R. Ş. (2012). Firdevsü'l-İkbal, giriş-transkripsiyonlu metin: Vr. 336a-523a. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi
• TDK (2016). Büyük Türkçe Sözlük. (Erişim: 16.12.2016), http://tdk.gov.tr/index .php?option=com_bts&view=bts
• Toklu, O. (2003). Dilbilime Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.