Tîpolojîya Dem û Cihî ya Çîrokên Gelêrî yên Kurdî

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 411 - 432, 30.08.2024

Kenan Subaşı

https://doi.org/10.18506/anemon.1415302

Öz

Masal ve anlatı birbirlerinden pek de ayırt edilemeyecek iki edebi terimdirler. Yapısal olarak birbirinin yerine geçebilmeleri de pekala mümkündür. Aslında anlatı masaldan daha geniş bir yelpazeye sahiptir. Bundan dolayıdır ki bazen masal yerine anlatı söylemini kullanmak fazla tuhaf kaçmayacaktır. Masal türü de bir anlatı olarak çok eskilere dayanmaktadır. Hatta günümüzdeki öykü türü, anlatı açısından daha girift bir hale getirilmeyip modernizm ve postmodernizm dönemlerinden geçirilmeden önce masal olarak anılıp çoğunlukla sade bir anlatı yapısıyla örülürdü. Fakat bu sadelik aslında anlatının temel sütunlarını barındırır ki kurgusal metinlerde bu sütunlar olmazsa olmazlardandır. Bu sütunları anlatıcı, karakter, olay, zaman ve mekân şeklinde adlandırmak mümkündür. Ve hiçbir anlatı bunlarsız olamaz. Bu anlatı esasına dayanarak biz de bu çalışmada Kürtçe masallarını anlatının dördüncü sütunu olarak belirttiğimiz zaman ve mekân olguları açısından değerlendirdik. Sonuç olarak Kürtçe masalların belirli bir zaman ve mekân tipolojisini ortaya çıkardık. Üzerinde çalıştığımız masalların seçiminde yöntem olarak Aarne-Thompson’un sınıflandırmasını esas alarak derlenip yayınlanmış Kürtçe masallar arasında anlatısal olarak zengin 18 masal seçtik. Bununla beraber bu masalların zaman ve mekân analizinde de Gerard Genette, Seymour Chatman û Marie-Laure Ryan’ın çalışmalarını esas aldık.

Anahtar Kelimeler

Zaman, Mekân, Masal, Anlatı

Time and Space Typology of Kurdish Folk Tales

Öz

Folk tale and narrative are two literary terms that can hardly be distinguished from each other. Structurally, they may very well be interchangeable. In fact, narrative has a wider range than tale. Therefore, it would not be too strange to use the term narrative instead of tale sometimes. The genre of the folk tale also dates back to ancient times as a narrative. In fact, before today's story genre was made more intricate in terms of narrative and passed through the periods of modernism and postmodernism, it was referred to as a folk tale and was mostly woven with a simple narrative structure. But this simplicity actually contains the basic pillars of narrative, which are indispensable in fictional texts. It is possible to name these pillars as narrator, character, event, time and space. And no narrative can be without them. Based on this narrative principle, in this study, we have evaluated Kurdish folk tales in terms of time and space, which we have mentioned as the fourth pillar of narrative. As a result, we have revealed a certain time and space typology of Kurdish folk tales. In the selection of the folk tales we studied, we selected 18 narratively rich folk tales among the Kurdish folk tales compiled and published based on Aarne-Thompson's classification. In addition, in the analysis of time and space of these folk tales, we took the works of Gerard Genette, Seymour Chatman and Marie-Laure Ryan as a basis.

Anahtar Kelimeler

Time, Space, Folk Tales, Narrative

Tîpolojîya Dem û Cihî ya Çîrokên Gelêrî yên Kurdî

Öz

Çîrokên gelêrî û vegêran du çemkên pir peywendîdar ên edebî ne. Carinan mimkûn e di şûna hev de jî bên bikaranîn. Di eslê xwe de vegêran ji çîrokê berfirehtir e. Loma asayî ye ku carinan ji bo çîrokê vegêran jî bê gotin. Çîrok jî weku vegêraneke devkî yan jî nivîskî reh û rîşên xwe yên pir kevin hene. Heta berî ku çîroka modern ji aliyê vegêranê ve bê xurtkirin û bi gelek pêlên weku modernîzm û postmodernîzmê ve bê dewlemendkirin, çîroka klasîk yan jî gelêrî bi piranî li ser binyateke vegêranî ya sade dihat ristin. Lê ev sadebûn weku stûnên sereke yên vegêranê ne ku her dem di nav deqeke honandî de xuyane. Ev çar stûn weku vegêr/çîrokbêj, karakter, rûdan, dem û cih dikarin bên binavkirin. Me di vê xebatê de çîrokên gelêrî yên Kurdî xisûsen ji aliyê stûna çarem a vegêranê (dem û cih) ve nirxand û di encamê de em gihiştin tîpolojîyeke dem û cihî ya çîrokên gelêrî yên Kurdî. Di vê nirxandinê de me weku rêbaz di hilbijartina çîrokan de senifandina Aarne-Thompson bingeh danî û ji aliyê xurtbûna vegêranê ve di nav çîrokên çapkirî yên Kurdî de piştî xwendineke giştî 18 çîrok hilbijartin. Herwiha di lêhûrbûna dem û cihî ya çîrokan de jî me xisûsen xebata Gerard Genette, Seymour Chatman û Marie-Laure Ryan bingeh girt.

Anahtar Kelimeler

Dem, Cih, Çîrokên Gelêrî, Vegêran

Kaynakça

• Akdeniz, S. (2010). Betimleyici Anlatım: Tasvir Metinleri. (Erişim: 12.02.2019). http://www.ege-edebîyat.org/wp/?p=821
• Bedirxan, C. A. (2009). Çîrokbêj – Çîrokên Kurdmancî. İstanbul: Avesta.
• Bozarslan, M. E. (2000). Dîtinhezar. Stenbol: Weşanên Deng.
• Chatman, S. (2009). Öykü ve Söylem; Filmde ve Kurmacada Anlatı Yapısı. (Ö. Yaren, Çev.) Ankara: De Ki Basım Yayım.
• Cindî, H. (2014a). Hikyatêd Cimeata Kurda I. İstanbul: Rûpel.
• Cindî, H. (2014b). Hikyatêd Cimeata Kurda II. İstanbul: Rûpel.
• Çıraklı, M. Z. (2015). Anlatıbilim: Kuramsal Okumalar. Ankara: Hece Yayınları.
• Dervişcemaloğlu, B. (2016). Anlatıbilime Giriş. (2. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Doğan, Y. (2007). İlköğretim Çağındaki 10-14 Yaş Grubu Öğrencilerinin Gelişim Özellikleri. Uludağ Üniversitesi Fen Edebîyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 8, S. 13, 155-187.
• Elban, Y. (2017). Carek ji Caran; Çîrçîrokên Şevbuhêrkan. Dîyarbakır: Dara.
• Fîdan, M. (2014). Çîrokên Gelêrî ji Herêma Botan. İstanbul: Weşanxaneya Berbang.
• Genette, G. (2011). Anlatının Söylemi: Yöntem Hakkında Bir Deneme. (F. B. Aydar, Çev.) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Jahn, M. (2015). Anlatıbilim; Anlatı Teorisi El Kitabı. (2. Baskı). (B. Dervişcemaloğlu, Çev.) İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kıran, Z.; Kıran, A. E. (2007). Yazınsal Okuma Süreçleri. (3. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Kulamshaeva, B. (2008). Kırgız Hikâye ve Destanlarında Anlatı Zamanları: Atadan Kalgan Tuyak Hikâyesi ile Manas ve Er Töştük Destanları Örneğinde (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Omerî, B. (2013). Carekê ji Caran: Çîrokên Gelêrî. İstanbul: Avesta.
• Öner, N. (2016). Mîrza Mihemed; Gurzek Çîrok ji Herêma Serhedê. İstanbul: Avesta.
• Prince, G. (2011). Zaravên Vegêranê; Ferhenga Zaravan. (C. Mistefa, Wer.) Hewlêr: Wezareta Rewşenbîrî û Lawan.
• Propp, V. (1928). Morfologia Skazki. Leningrad: Academia.
• Ryan, M. L. (2009). Space. P. Hühn et al. (Eds.), Handbook of Narratology (pp. 420-433). Berlin/New York: Walter de Gruyter.
• Sadinî, M. X. (2012). Ji Kelepora Kurdî Pêkenok. İstanbul: Nûbihar. Thompson, S. (1951). The Folktale. New York: The Dryden Press.
• Timar, F. (2017). Çîrokên Lawiran. İstanbul: Weşanên Ar.
• Xamo, Z. (2014). Hebû Tunebû…; Antolojîya Çîrokên Zarokan. İstanbul: Rûpel.
• Xidir, R. R. (2012). Teknîkî Gêrranewe le Romanekanî Ebdulla Serac da. Hewlêr: Yekîtîyî Nûseranî Kurd.
• Yivli, O. (2015). Anlatı Grameri. S. Çitçi ve diğerleri (Ed.). XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri içinde (629-644). Cilt: 1. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.