Nû-varyanteke Mem û Zînê ya Dengbêjê Elaşgirî Kazoyê Garisya: Nirxandineke Pêwendî û Bernivîsandin

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 3, 1217 - 1246

Ömer Delikaya

https://doi.org/10.18506/anemon.1543219

Öz

Di vê xebatê de nû-varyanteke destana Mem û Zînê ya Dengbêjê Elaşgirê Kazoyê Garisya û hevalê wî Dengbêj Dursin tê vekolîn ku di şeveke dawetê de ji bo cimaeteke mêvan û dengbêjan hatiye îcrakirin. Ev xebat, danûstandin, tevkariya cimaeta hazir û guhdar û reaksiyonên wan ên li ser qeyda deng a destanê paşguh nake û pêwenda çandî û rewşî ya performansa dengbêj(an) dinirxîne. Bi vî karî, ev xebat ji bernivîsandê wêdetir, lê dixebite bizane bê ka xwezaya dînamîk û paşxaneya çandî û civakî ya performansa dengbêj çawa tesîrê li vegêrana wî/wan dike. Di vê xebatê de bernivîsandina metna destanê jî cih digire ku heta îro di arşîvan de mabû. Xwe bi spartina modela Lauri Honko ya “tekstûalîzasyon”ê re, ev xebat pêvajoya dînamîk a performansê û rehendên çandî û civakî yên pêwendê jî digire ber çavan û armanc û niyetên ku di pêvajoya bernivîsandina ji materyala devkî ber bi forma nivîskî jî vedikole. Di heman demê de, di pêvajoya bernivîsandinê de, bala xwe dide li ser destwerdan û pratîkên (rê)zimanî yên ku ji bo afirandina “metneke kamil” (master text) derdikevin pêş bi taybetî di berhevkirin û bernivîsandina destanên kurdî de. Bi vê mebestê, balê dikişîne ser rê û rêkareke bi baldartir ji bo çareserkirina meseleyên tevlihev ên bernivîsandina performansên kurdî ku wekî kaset berî wextan hatine tomarkirin.

Anahtar Kelimeler

Mem û Zîn, Kazoyê Garisya, Eleşkirt, Metinleştirme, Destan, Dengbêj

Eleşkirtli Dengbêj Kazoyê Garısya’nın İcra Ettiği Mem û Zîn Varyantı: Bağlamsal Bir Değerlendirme ve Metinleştirme

Öz

Bu araştırma, ünlü Kürt destanı Mem û Zîn'in, Eleşkirtli Dengbêj Kazoyê Garisya ve arkadaşı Dengbêj Dursun tarafından, aralarında diğer dengbêjlerin de bulunduğu geniş bir izleyici kitlesine bir düğün gecesi icra edilen sözlü bir varyantını ele almaktadır. Çalışma, dengbêjlerin söylemleri, izleyicilerin anlatıya katkılarını ve Mem û Zîn’in kaydına verdikleri tepkileri de içeren performansın kültürel ve bağlamsal çerçevesini analiz etmektedir. Bu çalışma, basit bir transkripsiyonun ötesine geçerek, performansın dinamik yapısının ve sosyo-kültürel bağlamının anlatıyı nasıl şekillendirdiğini inceler. Kaset formatında günümüze ulaşan destan metninin bağlam odaklı bir analizi ve metinleştirilmesini sunan çalışma, Lauri Honko’nun “metinleştirme” kavramından hareketle sözlü edebi malzemenin yazılı hale dönüştürülmesindeki bilinçli niyet ve amaçları incelerken, performansın dinamik sürecini ve bağlamın kültürel ve sosyal boyutlarını da dikkate almaktadır. Metinselleştirme sürecini göz önünde bulunduran bu çalışma aynı zamanda Kürtçe destanların derlenmesi ve metinselleştirilmesinde görülen dilsel müdahaleleri ve uygulamaları da incelemektedir. Bu bağlamda araştırma, Kürt sözlü anlatılarının metinleştirilmesinde daha hassas bir yaklaşımın gerekliliğini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mem û Zîn, Kazoyê Garisya, Eleşkirt, Metinleştirme, Destan, Dengbêj

A New Mem û Zîn Variant by Dengbêj Kazoyê Garisya from Eleşkirt: Contextual Analysis and Textualization

Öz

This research examines a newly documented oral variant of the renowned Kurdish epic/romance Mem û Zîn, performed by Dengbêj Kazoyê Garisya from Eleşkirt and his friend Dengbêj Dursin at a wedding ceremony for a large audience, including other dengbêjs. The study analyzes the socio-cultural and situational context of the performance, including the dengbêj's spontaneous commentary, the audience's contributions to and shaping of the narrative, and their responses to the performance. It moves beyond simple transcription, analyzing how the dynamic nature of the performance and its socio-cultural context shape the narrative, generating a collective interpretation. The study offers a context-centered analysis and textualization of the epic text, which has survived in cassette form. Employing Lauri Honko's concept of "textualization," the research explores the conscious intentions and purposes involved in transforming this oral literary material into written form, while acknowledging the dynamic process of performance and the cultural and social dimensions of the context. By understanding the process of textualization, this study investigates the editorial interventions and practices used to create a “master text” in the compilation and textualization of Kurdish epic material; this includes examining how editorial intervention led to the removal of dialect features in various editions, while even more extensive cuts and changes were made concerning the representation of women and religious allusions. The research contributes to a deeper understanding of the cultural significance of the Mem û Zîn narrative within Kurdish society and the complex and often problematic process of textualizing Kurdish oral performances.

Anahtar Kelimeler

Mem and Zîn, Kazoyê Garisya, Eleşkirt, Epic, Dengbêj, textualization

Kaynakça

• Ahmed A. (2007). Kilama Kurdî û Dengbêjiya Serhedê, Kovara Bîr, (7), rr. 228-244.
• Aras, A. (2018). Şairê Kurda yê Efsanewî: Evdalê Zeynikê. Stenbol: Nûbihar.
• Atlı, H. (2024). Destanên Kurdî ji Alîyê Taybetmendîyên Dirûvî ve. Şarkiyat (16) 1, 488-501.
• Attı, H. (2013). Lêkolîneke Folklorî li ser Destana Mem û Zînê. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi. Teza Çapnebûyî ya Masterê.
• Behary. (2022, April 15). قاسمێ مەیرو، مەم و زین پارچا ئکێ، Qasmê maîro mam u Zîn parça êkê1 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=OXSkqI9ZOBE
• Ben Amos, D. (1971). Toward a Definition of Folklore in Context, The Journal of American Folklore, (84), 331, 3-15.
• Bender, M. (2019). Master Texts, and Monuments: Long Narrative Poems of Ethnic Minority Groups in China." CHINOPERL: Journal of Chinese Oral and Performing Literature, (38) 2, 65–90.
• Berbir, H. (2007). Ji Dengbêj Fadilê Kufragî Destan û Çîrokên Kurdî. Ankara: Enstîtuya Kurdî ya Amedê.
• Berekat Özmen. (2018, February 6). Aşık Selime Ciziri Mem u Zin Salıho berebin [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=1o3SOyQ2FbI
• Berekat Özmen. (2023, May 15). Majid Hamkali-Hesene Güle Meme Alan Ev Dengbej Kiye berebin [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=itdkQW2ZLYY
• Celîl, O., & Celîl, C. (2014). Zargotina Kurda 1: Êpîk, Dastan. Wien: Înstîtûta Kurdzanîyê.
• Chyet, M. (2020). Applying the Oral-Formulaic Theory to Mem û Zîn. Kurdish Art and Identity: Verbal Art, Self-definition and Recent History, (ed. Alireza Korangy) Berlin, Boston: De Gruyter, 1-39.
• Chyet, M. L. (1991). “And a Thornbush sprang up between them”: Studies on Mem û Zîn, a Kurdish Romance. University of California: Unpublished PhD Dissertation.
• Cîhanî, P. (2022). Mem û Zîn: Berawirdkirina Kurmancî û ya Hewramî. Wan: Peywend.
• Çiftci, H., & Jahany, P. (2020). Beytên Kurdî: Memê Alan Wek Mînak. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 6 (11), 9-34.
• Delikaya, Ö. (2022, Gulan). “Dengê Min Nedin Teyîban”: Hêmanên Dermetnî (Paratextuel) di Kasetên Dengbêjan de, III. Uluslararası Dil, Düşünce ve Din Bilimleri Kongresi: Ekoller ve Kurumlar. Mardin. Kurte: https://www.artuklu.edu.tr/tr/mardinkongre/haberler/iii-uluslararasi-dil-dusunce-ve-din-bilimleri-kongresi-ozet-kitapcigi
• Dilnar music دلنار ميوزيك. (2021, June 20). باقي خدو مم و زين Baqî Xido mem û zîn [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=K22UG0PMIQI
• Ehmed, W. (1989). Amêrekanî Mosîqay Kurdî. Bexda: Weşanên Emîndaretî Giştîy Roşinbîrî û Lawan.
• Ekrem Kaya. (2018, March 18). Dengbej Kazo Garisya Ağrı Memo Zini [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=94H4aEKa6Ko
• Faesal. Azez. (2019, September 14). حسن سيساوة مةمو زين ١٤ أيلول، ٢٠١٩ [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=iIU98NUEuOI
• Foley, J. M. (2000). "The textualization of South Slavic oral epics" Textualization of Oral Epics, (ed. Lauri Honko) Berlin, New York: De Gruyter Mouton, 71-87.
• Folklore Kurdi. (2019, February 24). مەم و زین- خلە دەرزی Mem and zin [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=9YRnj3eFNt0
• Genette, G. (1997). Paratexts: Thresholds of interpretation. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gökalp. B. (2021). Zazaca Mem û Zin Halk Hikâyesinin Varyant İncelemesi. (ed. A. Kırkan & N. Beltekin.) Zazakî û Zazayî Rêzexebatê Akademîkî (Edebîyat, Ziwannasîye, Folklor, Perwerde), 335-363.
• Güneş Müzik. (2020, February 4). Dengbej Reso, Memo Zin [Video]. Youtube. Https://Www.Youtube.Com/Watch?V=Deejzgviuds
• Güneş, Ö. & Şahin, İ. (2019a). Antolojiya Dengbêjan 1: Dengbêj Reso. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. & Şahin, İ. (2019b) Antolojiya Dengbêjan 2: Dengbêj Şakiro. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. & Şahin, İ. (2021) Antolojiya Dengbêjan 3: Dengbêj Huseyno. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. & Şahin, İ. (2023) Antolojiya Dengbêjan 3: Mehmûdê Hesê. İstanbul: Nûbihar.
• Hassanpour, A. (1989). “Bayt,” Encyclopædia Iranica, IV/1, p. 11-12.
• Hemkoçer, M. C. (2012). Bêrîvana Cindî: Çend Destan û Serhatiyên devera Efrînê (Rojavayê Kurdistanê). Silêmanî: Enstituya Kelepûrê Kurdî.
• Honko, L. (2000). "Preface" Textualization of Oral Epics, (ed. Lauri Honko) Berlin, New York:De Gruyter Mouton, vii-viii.
• Honko, L. (2000). "Text as Process and Practice: The Textualization of Oral Epics" Textualization of Oral Epics, (ed. Lauri Honko) Berlin, New York:De Gruyter Mouton, 3–56.
• Jindires. (2012, May 6). Omer Cemlo Memê Alan,عمر جملو مم الان. [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=llEAbeZMhd4
• Jindires. (2017, February 26). Memê Alan Cemîl Horo مم آلان :جميل هورو 5/5/1979 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=zOfRGy7Zp84
• Jindires. (2017a, May 5). Memê Alan: Cemîl Cemal Hobo مم الان بصوت الفنان جميل جمال حبو [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=vgx58FtxHYY
• Jindires. (2017b, February 20). Elî Kapê:Memê alan ممى ألان بصوت الفنان علي كابه [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=DLiuSKtnJ84
• Jindires. (2017c, May 24). Memê Alan,,Hesen Nazî,, مم ألان :بصوت حسن نوذي [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=7PR5aV42_JM
• Jindires. (2018, November 3). Memê Alan: Mecîd Hemgulîn,Tilifê مم الان مجيد حمكوللي تلفه [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=zELd6JHHX7Y
• Jindires. (2022, April 17). Memê alan حنان عفده شعره سترانا مم ألان [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=46aJtu7FpD8
• Jindires. (2022a, March 12). أديك عفرين مم الن adîk efrîn memê Alan [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=voTOEm36dkQ
• Jindires. (2023, November 29). Mistê Zênkê Destana Memê ala 1985 ,مسته زينكه مم ألان [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=wnHoLXyhgz4
• Kaniya dengbeja. (2020, September 30). Dengbêj Şemsedin(destana Memo Zin) Arşiv Cemal kılıc [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=H-8DUKd_47c
• Kaniya dengbeja. (2022, January 18). Dengbêj Kazoyê garisya, dengbêj Dursun (destana Memo û Zînê dûet) (jî arşîva kekê İrfan Kaya) [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=RQ1PDjRkNs8
• Kaniya dengbeja. (2024, March 24). Dengbêj Mistefay’ê cangoranê- Destana Memo û Zînê [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=Jm1oCJR0RDc
• Kaplan, Y. (2019a). Destana Kela Dimdim û Xanê Lepzêrîn. İstanbul: Nûbihar.
• Kaplan, Y. (2019b). Beyt û Destanên Kurdî, İstanbul: Nûbihar.
• Kaplan, Y. (2022a). Di Navbera Çanda Nivîskî û Devkî da Beyta Feqîyê Teyran. Nûbihar Akademi, 5 (18), 11-45.
• Kaplan, Y. (2022b). Helsengandinek li ser Cureyên Vegêranê yên di Folklora Kurdî da (Destan, Beyt û Vegêranên Strankî). International Journal of Kurdish Studies, 8 (2), 273-292.
• Kazım Atlı. (2019, June 16). Dengbej Zahıro, Destana Mem û Zin, Full Albüm [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=0USw2UJZocQ
• Lachenauer, I. (2022). Artūḫı Wept: New Approaches to Reading Emotions in Dānişmendnāme (The Book of King Dānişmend). The University Of Chicago: Unpublished PhD Dissertation.
• Lescot, R. (2013). Memê Alan. Avesta: Stenbol. O’Donoghue H. (2005). Skaldic Verse and the Poetics of Saga Narrative. Oxford: Oxford University Press.
• Ölmez, C. & Vali, S. (2020). Mem û Zîna Hewramî. İstanbul: Avesta.
• Öz, S. (2003). Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sözlü Kültüründe Hikaye Anlatıcılığı. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Perde. (2022, February 28). Sazvan Adîk- Mem û Zîn [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=-4_22EOxAcM
• Qanatê, K. (1996). Mem û Zin Duwanzde Variyant, Stockholm: Roja Nû.
• Ready, J. L. (2015). The Textualization of Homeric Epic by Means of Dictation. Transactions of the American Philosophical Association. 145: 1–75.
• Reichl, K. (1997). The mixture of Verse and Prose in turkic oral epic Poetry. in Prosimetrum: Crosscultural Perspectives on Narrative in Prose and Verse, (eds. Joseph Harris and Karl Reichl) Cambridge: D.S. Brewer, 321–48.
• Reichl, K. (2022). The Oral Epic: From Performance to Interpretation. London, New York: Routledge.
• Sträuli, B. (2017). Dewrêşê Evdî- Dewresh, Son of Evdî: A Kurmanji Epic as Performed by the Berazî Singer Baqî Xido. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Stüdyo Nergız. (2019, September 18). الفنان محمد وليد (مم و زين) كامل من فلكلور عفرين mem û zîn [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=JdbSQdVOeHw
• Subaşı, K. (2023). Fesad û Bêbext di Trajedîya Evînê da: Weku Nimûne Destanên Evîna Mêjûyî. Mukaddime, Özel Sayı - Klasikten Moderne Aşk Mefhumu, 148-176.
• Subaşı, K. (2024). Ji Mîtolojîyê ber bi Tarîxê û ji Lehengîyê ber bi Evînê Destan Weku Çemkeke Sîwan di Vegêrana Gelî da. Şarkiyat (16) 1, 104-116.
• Şêrzad Efrînî. (2011, October 3). Mem û Zîn. Bavê Selah û Xunav. 2011 . ملحمة مم و زين . بافي صلاح [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=zkDVYZZUpYo
• Timar, F. (2021a). Destanên Kurdî I. Ar: Ankara.
• Timar, F. (2021b). Destanên Kurdî II. Ar: Ankara.