Ahmed-i Hânî’nin Mem û Zîn Adlı Eserindeki İnsan Algısına Tasavvufi Bir Bakış

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 645 - 687, 30.08.2025

Musa Kaval

https://doi.org/10.18506/anemon.1614862

Öz

Ahmed-i Hânȋ (öl.1707) içerisine doğup yaşadığı toplumu birçok yönden asırlardır etkileyebilmiş ender karakterlerden biridir. İlmi, kültürel, edebi, sosyal ve siyasal entelektüel zenginliğini tasavvufi yorumunda da hissettirmiştir. Kürtçe kaleme aldığı Mem û Zîn adlı eserinde Hânȋ, aşk başta olmak üzere tasavvufî birçok konuya değinmiştir. Gerçek yaşamla rabıtasını kurduğu eseri ile Ahmed-i Hânȋ, hal ilmi olan tasavvufun yerel, özgün bir numunesini ortaya koymuştur. Kendisinin manevi gelişimine büyük katkı sağladığını ifade ettiği eserinde Hânȋ, insana dair algısını incelikle yansıtmaktadır. İslam inancının şekillendirdiği bölgenin insan tipolojisindeki çeşitliliğini ortaya koyarken Hânȋ’nin kendi şahsi tecrübelerinden devşirdiği tasavvufî dönüşüm sürecini halka yaymak gayreti içerisinde olduğu da anlaşılmaktadır. Tasavvufun hal ilmi olmasının gerektirdiği öğreticiliğe de icra eden Hânȋ birçok alanda olduğu gibi tasavvufi açıdan da aksiyonerliğini ortaya koymuştur. İnsana dair ele aldığı başlıklarda temel tasavvufi düşüncelerini kendi özgün üslubu ile kaleme aldığı görülmüştür. Onun, insana dair düşüncelerinin daha iyi anlaşılması için Mevlana (öl.1273), İbn Arabî (öl.1240) ve Yunus Emre (öl.1320) başta olmak üzere klasik dönem mutasavvıflarının görüşlerine iltibas edilecektir. Tasavvufî açından ilk defa bu yönüyle ele alınan çalışma ile alana katkı sunabileceği değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Ahmad al-Khānī , Mim wa Zīn , Human Perception , Love.

A Sufi View of Human Perception in Ahmad al-Khānī’s Work Mem û Zîn

Öz

Ahmad al-Khānī (d.1707) is one of the rare characters who has been able to influence the society he was born into and lived in for centuries in many ways. He has also made his scientific, cultural, literary, social and political intellectual wealth felt in his sufi interpretation. In his work Mim wa Zīn, written in Kurdish, al-Khānī touched upon many mystical subjects, especially love. With his work, which he established a connection with real life, Ahmad al-Khānī presented a local, original example of mysticism, which is the science of state. In his work, which he states has greatly contributed to his spiritual development, al-Khānī delicately reflects his perception of humanity. While revealing the diversity in human typology of the region shaped by the Islamic faith, it is also understood that al-Khānī is trying to spread the sufi transformation process he has derived from his own personal experiences to the public. al-Khānī, who also performed the didactic role that sufism requires as a science of state, has demonstrated his activism in terms of sufism as well as in many other areas. It has been seen that he has written his basic sufi thoughts in his own unique style on the topics he has dealt with regarding humanity. In order to better understand his thoughts on humanity, the views of the classical period sufis, especially Umi (d. 1273), Ibn Arabî (d. 1240) and Yunus Emre (d. 1320), will be examined. It is evaluated that this study, which is handled from this aspect for the first time from a sufi perspective, will contribute to the field.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Ahmad al-Khānī , Mim wa Zīn , Human Perception , Love.

Kaynakça

• Adak, A. (2016). “Kürtler dil ve edebiyat”. (DİA Ek 2). TDV Yayınları.
• Aziz Efendi. (1985). Kanûn-nâme-i Sultânî li’Azîz Efendi. (R. Murphey, Haz.). Harvard University Press.
• Buhârî, S. b. M. (2003). Enisü’t-talibin ve uddetü’s-salikin makamat-ı aliyye-i nakşîbendiyye. İz Yayıncılık.
• Bulut, F. (2011). Ehmedê Xanî’nin kaleminden kürtlerin bilinmeyen dünyası. (2. Baskı). Berfin Yayınları.
• Bursevî, İ. H.(1969). Rûhu’l-beyân. (1-10). Eser Kitabevi. el-Bûtî, M. S. R. (2013). Mem û Zîn (A. Timurtaş, Çev., 6. Baskı). Kent Işıkları Yay.
• Cebecioğlu, E. (2004). Tasavvuf terimleri&deyimleri sözlüğü. Anka Yayınları.
• Celil, C. (2000). Kürt aydınlanması (A. Karabağ, Çev.). Avesta Yayınları.
• Çağlayan, M. (1996). Şark uleması. Çağlayan Yayınları.
• Çeliker, L. (2016). Jı dîrokê dîrokeke Ehmedê Xanî. Aram Yayınları.
• Demirli, E. (2013). İbnü’l Arabî metafiziği. Sufî Kitap.
• Ebdurreqîb, Y. (2012). Şaîrên klasîk ên kurd (Z. Avcı, Çev.). Divan Kitap.
• Farabi. (2011). el-Medinetü’l fâzıla (A. Arslan, Çev.). Divan Kitap.
• Gazâli, M. (2019). Mişkâtü’l- envar. DİB Yayınları.
• Gazâli, M. (2019). El-münkız mine’d-dalal. Ehil Yayıncılık.
• Gazâli, M. (2020). İhyâ-u ulûmi’d-din (M. Çağrıcı, Çev.). DİB Yayınları.
• Geçit, M. S. (2013). “Hoca Ahmed Yesevi ile Şeyh Ahmedi Hanî’nin divan-ı hikmet ve mem û zîn eserlerindeki itikadî esasların mukayesesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13 (3), 123-156.
• Gökalp, Z. (1992). Kürt aşiretleri hakkında sosyolojik tetkikler. (Ş. Beysanoğlu, Haz.). Sosyal Yayınları.
• Hücvîrî. (2016). Hakikat bilgisi keşfu’l-mahcûb (S. Uludağ, Çev., 4. Baskı). Dergah Yayınları.
• Hücvirî (2018). Keşfu’l mahcûb (S. Uludağ, Haz.). Dergah Yayınları.
• İbnü’l-Arabî, M.(ts.) Fütühatü'l-mekkiyye. (c.I-IV). Daru Sadır.
• İbnü’l-Arabî, M. (2012). er-Risâletü’l-ahadiyye (H. Ş. Ergüneş, Ter.). İlk Harf Yayınevi.
• İbnü’l-Arabî, M. (1911). el-Futūhātu’l-mekkiyye. Kahire.
• İbnü’l-Arabî, M. (2010). Özün özü (İ. H. Bursevi, Çev.). Hayy Kitap.
• İbnü’l-Arabî, M. (2014). Fusûsu’l-hikem (T. Meriç, Çev.). Kırkambar.
• İbn Tufeyl. (2009). Hayy İbn Yakzân (Y. Ö. Özburun vd, Çev.). İnsan Yayınları.
• İnalcık, H. (2006). Osmanlı imparatorluğu klasik çağ (1300-1600). (7. Baskı). Yapı Kredi Yayınları.
• Jung, C. G. (2005). Dört arketip (Z. A. Yılmazer, Çev.). Metis Yayınları.
• Kaplan, A., Aydın, H. (2013). Ehmedê Xanî. Uluslararası Kültürel Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Karabey, T. (2006). “Ahmed-i Hânî hayatı, eserleri ve Mem u Zin mesnevisi”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 12(30), 57-64.
• Kaval, M. (2020). Mevlânâ’nın mesnevi’sinde insan, kadın ve nefis. Akademisyen Yayınevi.
• Kelabazî, (2014. et-Ta’arruf- doğuş devrinde tasavvuf (S. Uludağ, Haz.). Dergah Yayınları.
• Konevî, S. (2012). el-Fükûk fî-esrâr-ı müstenidât-i hikemi’l fusûs (E. Demirli, Ter.). İz Yayıncılık.
• Kreyenbroek, P. G.; Allison, C. (2003). Kürt kimliği ve kültürü. Avesta Yayınları.
• Kurdo, Q. (2009). Tarîxa edebiyata kurdî. Lis Yayınları.
• Kuşeyrî, A. (2003). Kuşeyrî risâlesi. Dergah Yayınları.
• Küçük, O. N. (2016). İbnü’l Arabî sayılar ve rüyalar. Nefes Yayıncılık.
• Küçük, O. N. (2014). Fusûsu’l-hikem ve mesnevî’de insan-ı kâmil. İnsan Yayınları.
• Lescot, R. (2013). Memê Alan. (3. Baskı). Avesta Yayınları.
• el-Mekkî, E. T. (2004). Kûtü’l-kulûb (D. Selvi& A. Kaya, Çev.). Semerkand.
• Mevlânâ, C. (1990). Mesnevi (V. Ç. İzbudak, Çev.). M.E.B. Yayınları.
• Mevlânâ, C. (2014). Mesnev-i şerif. Timaş Yayınları.
• Mevlânâ, C. (1954). Fîhi mâ fîh (M. Ü. Tarıkahya, Çev.). Millî Eğitim Basımevi.
• Nizamü’l Mülk. (2017). Siyasetname (M. T. Ayar, Çev.; 5. Baskı). Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Nuffield Council on Bioethics. (2002). How do genes work within their environment? London.
• Öcek, N. (2016). Edebiyata kurdî. Sitav Yayınları.
• Resul, İ. M. (2007). Ehmedê Xanî ve Mem û Zîn (K. Yıldırım Çev.). Avesta Yayınları.
• Serrâc, E. N. (1996). el-Lüma İslam tasavvufu (H. K. Yılmaz, Çev.). Erkam Yayınları.
• Seyyar, A. (2007). İnsan ve toplum bilimleri terimleri (ansiklopedik sosyal bilimler sözlüğü). Değişim Yayınları.
• Sülemî, E. A. (2016). Uyûbü’n-nefs ve müdâvâtühâ (Ter.: Abdullah Suat Demirtaş). Semerkand.
• Tenik, A. (2019). Kürt coğrafyasında tasavvuf ve tarikatlar. Nubihar Yayınları.
• Tirmizî, H. (2006). Kitâbu hatmi’l-evliyâ (S. Çift, Çev.). İnsan Yayınları.
• Todd, T. P. (2013). Mechanisms of renewal after the extinction of instrumental behavior. Journal of Experimental Psychology: Animal Behavior Processes, 39 (3), 193-207. https://doi.org/10.1037/a0032236
• Türer, O. (2009). Ahmed-i Hânî ve tasavvufî gelenek. Büyük Alim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı Yayıncılık.
• Xanî, E. (1968). Mem û Zîn (M. E. Bozarslan, Çev.). Gün Yayınları.
• Xanî, E. (2013). Mem û Zîn (K. Yıldırım, Çev.). Avesta Yayınları.
• Xanî, E. (2104). Dīwan (K. Yıldırım, Haz.). Avesta Yayınları.
• Xanî, E. (2008). Eqīdeyā īmanê (K. Yıldırım, Haz.). Avesta Yayınları.
• Xanî, E. (2008). Nûbehara biçûkan (K. Yıldırım, Haz.). Avesta Yayınları.
• Varli, E. M. (2004). Dîwan û gobîdeyê Ahmedê Xanî yêd mayîn. (c.1-2). Stenbol: Sîpan Yayınları.
• Yaşın, A. (2012). Kürt filozofu Ahmede Xani Hazretleri. Atalay Matbaası.
• Yesevi, A. (2016). Divan-ı hikmet (ed. M. Tatçı, ed.). Merkez Repro Basım.
• Yıldırım, K.(2011). Ehmedê Xanî’nin fikir dünyası. Akyad.
• Yıldırım, K.(2011). Kültür Bakanlığının Mem û Zîn çevirisine eleştirel bir yaklaşım. Avesta Yayınları
• Yılmaz, H. K. (2015). Ana hatlarıyla tasavvuf ve tarikatlar. Ensar Neşriyat.
• Yılmaz, F. (2016). Ahme-i Hânî’nin hayatı, eserleri ve tasavvufî düşüncesi. Van Yüzüncü Yıl Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Yunus Emre (1997). Yunus Emre divanı (.M. Tatçı, Haz). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yunus Emre. (2008). Yunus Emre divanı (M. Tatçı, Haz). H Yayınları.