RIZA PEHLEVİ DÖNEMİNDE İRAN’DA MODERNLEŞME HAREKETİ VE BU HAREKETTE TÜRK DEVRİMİNİN İZLERİ

Yıl 2022, , 320 - 336, 27.11.2022

Elif Türkislamoğlu

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1124678

Öz

Türkiye ve İran’ın 20. yüzyılın ilk yarısındaki modernleşme ve ulus devlet kurma çabaları birbirine yakın bir görünüm arz etmektedir. Şah Rıza Pehlevi’nin yönetimindeki İran, Atatürk yönetimindeki Türkiye Cumhuriyeti’ni bu çabada önemli bir model olarak benimsemiş ve takip etmeye çalışmıştır. Ancak İran’dan farklı olarak yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin arkasında bir yüzyıldan fazla süredir devam eden bir modernleşme birikimi söz konusudur. İki ülke arasındaki bu fark sadece modernleşme hareketinin hızını ve kalıcılığını değil, ulus devletin inşası süreçlerini ve sonuçlarını da etkilemiştir. Bu makalede 20. yüzyılın başlarında İran’ı modern bir ulus devlet yapma çabasındaki Rıza Pehlevi yönetiminde söz konusu çaba kapsamında atılan adımlar ile bunlar üzerinde Türkiye’de Atatürk’ün liderliğindeki devrimlerin izlerini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu doğrultuda öncelikle ilk İran ve Türkiye’nin modernleşme geçmişleri ele alınmıştır. Ardından İran’da 1920-40 yılları arasında gerçekleştirilmeye çalışılan ulus-devlet kurma süreci ile bu süreçte Türkiye’deki ulus devlet kurma süreci arasındaki benzerlikler yahut farklılıklar üzerinde durulmuştur. Son olarak Atatürk’ü örnek alan Rıza Şah’ın başardıklarının yahut başaramadıklarının bir değerlendirmesi yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Rıza Pehlevi, Devrim, İran, Türkiye

THE MODERNIZATION MOVEMENT IN IRAN IN THE PERIOD OF SHAH RIZA AND THE PRINTS OF TURKISH REVOLUTION ON THIS MOVEMENT

Öz

Turkey’s and Iran’s endavours for modernization and building a nation state display a similar outlook to each other. Iran, under the rule of Shah Rıza Pehlevi, adopted Republic of Turkey, under the rule of Atatürk, as a significant model in this endavour and tried to follow it. However, in this period Turkey, different from Iran, had an accumulataion of modernization past, more than one hundred years. This difference between the two countries not only affected the speed and sustainability of the modernization movement, but also affected the processes and results of building nation state. In this article it is aimed to put forward the steps taken by Rıza Pehlevi to make Iran a modern nation state in the early years of the 20th century, and the prints of the revolutions realized in Turkey the leadership of Atatürk on those steps. Within this context, Iran’s and Turkey’s modernization pasts are examined at first. Then it’s tried to analyze the process of building a nation state in Iran from 1920 to 1940 and the similiraties and differences of this process from Turkey’s. And lastly it dealt with what Shah Rıza, who took Atatürk as a role model, could and couldn’t do in his country.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Iran, Revolution, Riza Pehlevi

Kaynakça

• Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions. Princeton University Press, 1982.
• Abrahamian, Ervand, A History of Modern Iran. Cambridge University Press, 2008.
• Akdevelioğlu, Atay, Ömer Kürkçüoğlu, “İran ile İlişkiler”, Türk Dış Politikası. c. 1, Ed. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001: 357-369.
• Atabaki, Touraj, Erik J. Zürcher, Men of Order: Authoritarian Modernization Under Atatürk and Reza Shah. London: I. B. Taurus, 2004.
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni, İstanbul: Kırmızıkedi Kitabevi, 2015.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam. c. 2, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2005.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Binder, Leonard, Iran: Political Development in a Changing Society. Berkeley: University of California Press, 1962.
• Black, C. E., The Dynamics of Modernization. New York: Harper & Row Pub, 1966.
• Cin, Barış Türkiye-İran Siyasi İlişkileri (1923-1938). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Cleveland, William L., Martin Bunton, A History of the Modern Middle East. Colorado: Westvies Press, 2009.
• Cronin, Stephanie, “Reform From Above, Resistance From Below: The New Order and Its Opponents in Iran. 1927-29”. The State and The Subaltern. Ed. Touraj Atabaki, London: I.B. Tauirs Publishers, 2007: 71-93.
• Daftary, Farhad, Şii İslam Tarihi. Çev. A. Fethi, İstanbul: Alfa Yayınları, 2014.
• Dellaloğlu, Besim, Ahmet Hamdi Tanpınar: Modernleşmenin Zihniyet Dünyası. İstanbul. Kapı Yayınları, 2012.
• Dilek, Kaan, “İran’da Meşrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasi Gelişmeleri”, Akademik Ortadoğu, (2)1, 2007: 49-68.
• Garthwaite, Gene R., The Persians, Maiden: Blackwell Pub, 2005.
• Giddens, Anthony, Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik. İstanbul: Der Yayınları, 1987.
• Gürakar, Tolga, Türkiye ve İran: Gelenek, Çağdaşlaşma, Devrim. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2012.
• Lewis, Bernard, Ortadoğu. Çev. Selen Y. Kölay, Ankara: Arkadaş Yayınları, 2006.
• Marashi, Afshin, Nationalizing Iran: Culture, Power and The State – 1870-1940. Seattle: University of Washington Press, 2008.
• Mardin, Şerif (2015), Jöntürklerin Siyasi Fikirleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Metin, Celal, Emperyalist Çağda Modernleşme: Türk Modernleşmesi ve İran (1800 -1941), Ankara: Phoenix Yayınları, 2011.
• Richard, Yann, “Kemalizm ve İran”, Kemalizm ve İslam Dünyası. Ed. İskender Gökalp, François Georgeon, Çev. Cüneyt Akalın, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007: 79-97.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi, Yaşadığım Gibi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
• Touraine, Alain, Modernliğin Eleştirisi. Çev. Hülya U. Tanrıöver, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2013.
• Wilber, Donald N., Contemporary Iran. London: Thames and Hudson Pub., 1963.
• Wilber, Donald N., Iran: Past and Present: From Monarchy to Islamic Republic. Princeton University Press, 1981.