Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrim Hareketlerine Karşı Gerici Tepkiler “Serbest Cumhuriyet Fırkası – Menemen Olayı”

Yıl 2009, Cilt: 11 Sayı: 44, 581 - 625, 01.04.2009

Necdet Aykaç

https://doi.org/10.1501/Tite_0000000305

Cited By: 7

Öz

-

Anahtar Kelimeler

-

Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrim Hareketlerine Karşı Gerici Tepkiler “Serbest Cumhuriyet Fırkası - Menemen Olayı”

Öz

Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde başlatılan toplumsal dönüşüm hareketi, Türk toplumunu çağ dışı bırakan uygulamaları sona erdirmiş ve çağdaş topluma giden yolun önünü açmıştır. Bununla birlikte laik düzen ve dünya görüşü doğrultusunda birbiri ardınca gerçekleşen devrimler, dinsel kurallara bağlı çevrelerin tepkisine neden olmuştur. İşte bu ortamda Mustafa Kemal Paşa’nın isteği doğrultusunda çok partili demokratik hayata geçiş için başlatılan girişimler de (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Şeyh Sait İsyanı), olumsuz sonuçlanmıştır. Bu çalışmada çok partili demokratik hayata geçiş için atılan ikinci adım ele alınmıştır. Özellikle 1929 başlayan ve 1930’lu yıllarda etkisini daha çok hissettiren Dünya Ekonomik Bunalımı, özellikle sanayileşmiş şehirleri vurmuş ve Türkiye bu bunalımdan fazlasıyla etkilenmiştir. Bu arada ekonomik sıkıntılar sonucunda baş gösteren huzursuzluğun çözümünün yeniden çok partili siyasal hayata geçmekle bulunabileceği düşünülmüş ve Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur. Fakat bu girişimde uzun süreli olmamış, Fırka’nın yaşanan sıkıntı ve siyasi gelişmelerle kısa bir süre sonra kapandığı görülmüştür. Nitekim Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapanmasının ardından laik hukuk düzenine ve Cumhuriyete karşı çıkarılan gerici bir ayaklanma “Menemen Olayı”,henüz çok partili demokratik hayata geçişin erken olduğunu ispatlayacaktır

Anahtar Kelimeler

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Menemen Olayı, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Seyh Sait İsyanı, Mustafa Kemal Paşa, İsmet (İnönü) Paşa, Fethi (Okyar) Bey, Asteğmen Mustafa Fehmi Kubilay Bey, Giritli Mehmet

Kaynakça

• Ağaoğlu, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, 2. B., İstanbul, Baha Matbaası, 1969.
• Akandere, Osman, Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Nedenler, İstanbul, İz Yayıncılık, 1998.
• Akşin, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789-1980, 4. B., Ankara, İmaj Yayıncılık, 2001.
• Asım Us, Gördüklerim İstanbul, Duyduklarım, Duygularım, Meşrutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatıralar ve Tetkikler, Vakit Matbaası, 1964.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. II, 5. B., Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1997.
• Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 1991.
• Aybars, Ergün, Atatürk Çağdaşlaşma ve Laik Demokrasi, 1. B., İzmir, İleri Kitabevi Yayınları, 1994.
• Aybars, Ergün, İstiklal Mahkemeleri 1920-1927, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1988.
• Ayın Tarihi, “Menemen İrtica Hadisesi”, C. 24, No. 82-83, (Şubat 1931), s. 6903- 6904.
• B.C.A, Dos. 2. Büro, Fon. 490. 1. 0. 0, Yer. 527. 654. 211.. 3, (28. 8. 1930).
• B.C.A, Dos. 6755, Fon. 30. 10. 0. 0, Yer. 8. 48. 9, (31. 12. 1930).
• B.C.A, Dos. 7922, Fon. 30. 10. 0. 0, Yer. 78. 519. 2, (24. 9. 1930).
• B.C.A, Dos. 7923, Fon. 30. 10. 0. 0, Yer. 78. 519. 3, (28. 9. 1930).
• Çağatay, Neşet, Türkiye’de Gerici Eylemler (1923’den Bu Yana), Ankara, A.Ü. İlahiyat Fak. Yayınları, 1973.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), 2. B., Ankara, İmge Kitabevi, 1999.
• Çetinkaya, Hikmet, Kubilay Olayı ve Tarikat Kampları, 4. B., İstanbul, Çağdaş Yayınları, 1997.
• Ertan, Temuçin F ve Diğerleri, Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi, 1. B., Ankara, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2008, s. 196.
• Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivi, “Menemen Olayı Keşif Zabıt Varakası”, 23 Aralık 1930, D. 1, F. 1-1.
• Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, Başnur Matbaası, 1972.
• Goloğlu, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti, Ankara, Başnur Matbaası, 1971.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Yeni Fırka”, 10 Ağustos 1930, Pazar, No. 3260, s. 1, 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “İsmet Paşa Yeni Fırka Hakkında Ne Düşünüyorlar?”, 11 Ağustos 1930, Pazartesi, No. 3261, s. 1-2.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Gazi Hazretleri Fethi Bey’e Cevap Verdiler.”,12 Ağustos 1930, Salı, No. 3262, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Serbest Cumhuriyet Fırkası Teşekkül Etti.”, 13 Ağustos 1930, Çarşamba, No. 3263, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Yeni Fırka Reisinin Yeni Beyanatı, Fethi Bey Teşkilatla Meşgul Oluyor”, 15 Ağustos 1930, Cuma, No. 3265, s. 1-4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Serbest Fırka Faaliyete Başladı.”, 17 Ağustos 1930, Pazar, No. 3267, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Sivas İstasyonu Dün Büyük Merasimle Açıldı ve Muhterem Başvekilimiz Atideki Mühim Nutuklarını İrat Ettiler”, 31 Ağustos 1930, Pazar, No. 3281, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Karşı Fırkanın Reisi İzmir’e Gitti.”, 4 Eylül 1930, Perşembe, No. 3285, s. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “SCF Lideri İzmir’e Gitti. Nutkunu Cumartesi Günü Söyleyecek”, 5 Eylül 1930, Cuma, No. 3286, s. 5.
• Hâkimiyet-i Milliye, “İzmir’de Şayan-ı Teessüf ve Teessür Hadiseler”, 6 Eylül 1930, Cumartesi, No. 3287, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Fethi Bey İzmir’e Gittiği Gün Neler Oldu?”, 6 Eylül 1930, Cumartesi, No. 3287, s. 2.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Fethi Bey Nutkunu Söyledi”, 8 Eylül 1930, Pazartesi, No. 3289, s. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Fırkalar Karşısında Gazi”, 8 Eylül 1930, Pazartesi, No. 3289, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Reis-i Cumhur Hazretleri ve Yeni Fırka”, 9 Eylül 1930, Salı, No. 3290, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Reis-i Cumhur Hazretleri Milleti Tenvir Ediyor”, 10 Eylül 1930, Çarşamba, No. 3291, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Fethi Bey İstanbul’da”, 14 Eylül 1930, Pazar, No. 3295, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Adliye Vekili’nin İstifası”, 24 Eylül 1930, Çarşamba, No. 3305, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Serbest Fırka’nın Feshi Hakkında”, 19 Kasım 1930, Çarşamba, No. 3359, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye,”Menemen Hadisesi”, 25 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Perşembe, No.3395, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Menemen’de Tahkikat Ehmiyetle Devam Ediyor”, 27 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Cumartesi, No.3397, s. 1-3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Menemen’de Tahkik Heyeti Yeni Tevkifât Yaptı. Yakalanan Hacı ve Hocalar”, 28 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazar, No. 3398, s. 1-3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Kazım ve Fevzi Paşalar İstanbul’a Gitti. Paşalar Doğruca Dolmabahçe’ye Gittiler.”, 28 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazar, No. 3398, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Gazi Hz. Kublay Bey’in Şehâdeti Dolayısıyla Cumhuriyet Ordusunu Taziyet Etti.”, 29 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazartesi, No. 3399, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Müşür Paşa Ordunun Layezal Rabıtasını Reis-i Cumhur Hazretlerine Bizzat Arzetti.”, 29 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazartesi, No. 3399, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Korkunç Bir Sahne, İrtica Çetesi Kubilay’ın Başını Nasıl Kesti”, 29 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazartesi, No. 3399, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Dâhiliye Vekilinin Nutku.”, 30 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Salı, No. 3400, s. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “İrtica Hadisesi Müretteptir ve Şumullüdür. Fırka Grubunda Hadise Üzerinde Heyecanlı Müzakerat Oldu”, 31 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Çarşamba, No. 3401, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harp Teşekkül Etti ve Örfi İdare Amirliği’ne Fahrettin Paşa Tayin Edildi”, 2 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cuma, No. 3403, s. 1,4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Başvekil Paşa İrtica Hadisesine Dair Sual Takririne Cevap Verdi”, 3 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cumartesi, No. 3404, s. 1,3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Mazhar Müfit Bey’in Beyanatı”, 3 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cumartesi, No. 3404, s. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Menemen’de Divanı Harp Bugün İşe Başladı”, 16 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cuma, No. 3417, s. 1, 3.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harp İlk Kararını Verdi. Suçsuz Olan Üç Kişi Beraat Etti.”, 29 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Perşembe, No. 3430, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harpte Suçsuz Olanlar Dün Beraat Etti. Beraat Edenler”, 30 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cuma, No. 3431, s. 1-2.
• Hâkimiyet-i Milliye, “İrtica Maznunlarından Biri Öldü”, 30 Kanun-u Sani (Ocak) 1931, Cuma, No. 3431, s. 2.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harbin Kararı-Karar Millet Meclisi’ne Bildirildi”, 2 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3434, s. 1,4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harbin Kararı-İdama Mahkûm Edilenler”, 2 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3434, s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harbin Kararı-Sinleri İcabı İdama Bedel 24 Sene Hapise Mahkûm Edilenler”, 2 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3434, s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harbin Kararı-Derecatı Muhtelifede Hapis Ağır Hapis Cezalarına Mahkûm Edilenler”, 2 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3434, s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Divanı Harbin Kararı-Üçer Sene Hapse Mahkûm Edilenler- Birer Sene Hapse Mahkûm Edilenler”, 2 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3434, s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Millet Meclisi’nde İdam Kararları Tasdik Edildi”, 4 Şubat 1931, Çarşamba, No. 3436, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Menemen’de Kaçak İdam Mahkûmu Şiddetle Aranıyor”, 9 Şubat 1931, Pazartesi, No. 3441, s. 1.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Mahkûmların Vaziyetleri”, 4 Şubat 1931, Çarşamba, No. 3436, s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye, “Menemen Mıntıkasında Örfi İdare Martın 8. Gününe Kadar Uzatıldı”, 28 Şubat 1931, Cumartesi, No. 3457, s. 1.
• Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, 2. B., İstanbul, Afa Yayınları, 1996.
• Kırçak,Çağlar, Meşrutiyetten Günümüze Gericilik, 2. B., Ankara, İmge Kitabevi, 1994.
• Kinross, Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çev. Necdet Sander, 10. B., İstanbul, Altın Kitaplar, 1984.
• Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz., Cemal Kutay, İstanbul, Adam- Tercüman Yayınları, 1980.
• İnönü, İsmet, Hatıralar, 2. Kitap, Ankara, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş., 1999.
• Özek, Çetin, Gerici Akımlar ve Nurculuğun İç Yüzü, İstanbul, Ekin Basımevi, 1964.
• Özalp, Teoman, Tanıklık Ediyorum Cumhuriyet ve Atatürk Anıları, 1. B., İstanbul, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tic. San. Ltd. Şti, 2006.
• Saraçoğlu, Cemalettin, “Menemen İrticai Adı Altındaki Cinayetin Esrar Dolu İç Yüzü”, Tarih Konuşuyor, C. 5, No. 29, (Haziran 1966), s. 2429-2430.
• Saraçoğlu, Cemalettin, “Menemen İrticai Adı Altındaki Cinayetin Esrar Dolu İç Yüzü”, Tarih Konuşuyor, C. 5, No. 29 (Haziran 1966), s. 2433.
• Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, C. II, Ankara, Yapı Kredi Bankası Yayınları 1973.
• Uran, Hilmi, Hatıralarım, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1959.
• Tanfer, Vehbi, “İrtica Olayları Karşısında Atatürk”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. VI, No. 17, (Mart 1990) s. 318.
• Tekeli, İlhan; Selim İlkin, 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1977.
• Teziş, Erdoğan, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunları, İstanbul, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Mezunlar Derneği Yay., 1977.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, 2. B., İstanbul, Hürriyet Vakfı Yay., 1986.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923- 1931), Ankara, Yurt Yayınları, 1981.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne, 1. B., 2. Kitap, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1992.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluşumu 1923-1938, 3. Kitap, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1995.
• Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, “Şehit Asteğmen Mustafa Fehmi Kubilay” Fotoğraf Kutusu (FK) 51, Gömlek (G) 55, Belge (B) 55001.
• Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, “Şehit Asteğmen Mustafa Fehmi Kubilay’ın Şapkası” Müze Evanter No: 1117.
• Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, İstanbul, Karacan Yayınları, 1982.