EISENHOWER DOKTRİNİNİN DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ

Yıl 2021, Sayı: 69, 471 - 494, 25.11.2021

Miray Vurmay Güzel

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028722

Öz

II. Dünya Savaşı’nın ardından yaşanan siyasi ve ideolojik zemin kaymaları savaş sonunda yeni bir dünya düzeninin oluşmasına neden olmuştur. Tarihe “Soğuk Savaş” olarak geçen bu süreçte dramatik bir şekilde değişen dünya, yüzyılın ilk yarısı biterken Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) tarafından kontrol edilen “iki kutuplu” güç dengesiyle yeniden inşa edilmiştir Dünya değişirken Türkiye de dönüşüm içerisindeydi. Çok partili hayata geçerek önemli bir eşiği atlayan Türkiye’de 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti (DP), birçok alanda olduğu gibi dış politikada da farklı bir çizgi benimsemiştir. Batı çizgisindeki dış politika kimliği, DP döneminde ABD ekseninde somutlaşmıştır. ABD’nin Ortadoğu’ya ilgisini arttırdığı bu dönemde Türkiye’ye özel önem atfetmesi Türk dış politikasının bu çizgisini daha da görünür kılmıştır. Truman Doktrini ve Marshall Planı ile başlayan, Eisenhower Doktrini ile doruğa ulaşan ABD eksenli dış politika, dönemin ruhu içerisinde olağan görünse de ilerleyen süreçte Türkiye’yi ekonomi ve güvenlik sarmalında bir girdaba sürüklemiştir. Çalışmada, Ortadoğu’nun kaderini değiştiren Eisenhower Doktrini çerçevesinde DP dış politikası uluslararası ilişkiler teorileri ve tarih pratikleri ile disiplinler arası bir yaklaşımla ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Demokrat Parti, Dış Politika Kimliği, Eisenhower Doktrini, Soğuk Savaş, Türk-Amerikan İlişkileri

EFFECTS OF EISENHOWER DOCTRINE ON TURKISH FOREIGN POLICY DURING THE DEMOCRAT PARTY ERA

Öz

The political and idealogical shifts caused a new world order at the end of the World War II. When the first half of the 20th century ended, the world was reshaped under the bipolar power balance controlled by the United States of America(USA) and the Union of Soviet Socialist Republics(USSR), the era which is called as “the Cold War”. While the global system was changing, Turkey was in a political and social transition, too. In Turkey, the Democrat Party (DP), which came into power with 1950 elections which constitutes a critical milestone for multi-party system, followed a different path in foreign policy as in many other fields. The foreign policy, as an abstract concept on the Western world side, became more concrete on the USA side. As the interest to the Middle East given by the USA increased, so the importance of Turkey in this manner, the foreign policy followed by Turkey sat on more solid base. However, the USA sided foreign policy that started with the Truman Doctrine and the Marshall Plan and reached to the top level with the Eisenhower Doctrine resulted in economical and security issues for Turkey, even tough it seemed A reasonable policy to follow in that context. In this work, in the framework of Eisenhower Doctrine, the foreign policy in the era of DP is discussed in scope of “identity-security-economy” titels, handling with international relations theories and historical practises.

Anahtar Kelimeler

Eisenhower Doctrine, Foreign Policy Identity, The Cold War, The Democrat Party, Turkish-American Relations

Kaynakça

• CIA (United States of America Central Intelligence Agency), Under Authority Of The Interagency Security Classifıcation Appeals Panel, E.0.13526, Section 5.3(B)(3) Iscap Appeal No. 2013-117, Document No.1, Docıd: 4165421.
• FRUS (Foreign Relations of the United States); 1946, Eastern Europe; The Soviet Union, Volume VI; 1952–1954, Eastern Europe; Soviet Union; Eastern Mediterranean, Volume VIII, No:487; 1952–1954, The Near And Middle East, Volume IX, Part I: No: 110.11 DU/2–2753, No:110.11 DU/1–2353, No: 138, 780.5/6–1053, No: 140, 780.5/6–1753; 1955–1957, Soviet Union, Eastern Mediterranean, Volume XXIV, No: 354; 1955–1957,
• Suez Crisis, Volume XVI: No:1 Editorial Note. A Brief Comint History. No: 615; 1958–1960, Eastern Europe; Finland; Greece; Turkey, Volume X, Part 2, No: 379; 1958–1960, Lebanon and Jordan, Volume XI, No: 202; 1958–1960, Near East Region; Iraq; Iran; Arabian Peninsula, Volume XII, No: 279.
• NARA (United States National Archives and Records Administration).
• US The Department of State Records (Record Group 59), Central Decimal File, 1945-1949, 861.00/2-2246.
• Records of the National Security Council, NSC 162/2: A Report to the National Security Council by the Executive Secretary on Basic National Security Policy, October 30, 1953.
• NATO Declassified Archives, NATO’s First Enlargement: Greece and Turkey 1952, Brussels, 18 June 2012.
• Birleşik Amerika Haberler Teşkilatı Ankara Merkezi, “Resmi Ziyaret: Türkiye Cumhurreisi Celal Bayar’ın Birleşik Amerika’yı Ziyaretinin Hikâyesi Ocak-Mart 1954”, Beyrut: Birleşik Amerika Haberler Teşkilatı Yakındoğu Bölge Servisi Basımevi, (Tarih belirtilmemiş).
• Demokrat Parti Tüzük ve Programı. Ankara: Doğuş Matbaası, 1949.
• Dışişleri Belleteni No:25. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 1966.
• Public Papers of the Presidents of the United States. Dwight D. Eisenhower: Containing The Public Messages, Speeches and Statements of the President (1957), Washington: U.S. Government Printing Office, 1958.
• The Department of State Bulletin. Report on The Near and Middle East by Secretary of State John Foster Dulles 1 June 1953, No:28.
• US Congressional Hearings. 83rd, 2nd Session on the Mutual Security Act of 1954, April 5 1954.
• US Congressional Hearings. 85th, Congress Hearings Before the Commitee on Foreign Relations. 1st Session, Part 1, Jan-Feb, 1957.
• Adler, Emanuel. “Seizing the Middle Ground: Constructivism and World Politics”, European Journal of International Relations. 3/3 (1997): 319-367. doi.org/10.1177/1354066197003003003, Erişim 15.04.2021.
• Akman, Halil ve Suat Zeyrek. “John Foster Dulles’in Ortadoğu Gezisi, Temaslar ve Tepkiler (11-28 Mayıs 1953), Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD). II/2 (2013): 259-288.
• Akşin, Aptülahat. Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Ambrose, Stephen E. Dünyaya Açılım, 1938’den Günümüze Amerikan Dış Politikası. Çev. Ruhican Tul. Ankara: Dış Politika Enstitüsü Basımevi, 1992.
• Armaoğlu, Fahir. 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1990). Cilt I. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.
• __________________. Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri (Açıklamalı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• __________________. Türk Amerikan İlişkileri 1919-1997. İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
• Bağcı, Hüseyin. Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası. Ankara: İmge Kitabevi, 1990.
• _________________. Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar. Ankara: METU Press, 2001.
• Bars, Hayri. “Demir Kalenin Başvekili Sayın Adnan Menderes Birleşik Amerika’da”, 408 Sayılı Donanma Dergisi Eki. İstanbul: Deniz Basımevi, 1954.
• __________. “Türkiye III. Reisicumhuru Sayın Celâl Bayar'ın Birleşik Amerika Devletlerini Ziyaretleri”, 407 Sayılı Donanma Dergisi Eki. İstanbul: Deniz Basımevi, 1954.
• Boratav, Korkut. Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009. Ankara: İmge Kitabevi, 2011.
• Bulut, Sedef. "38. Enlemde Güç Mücadelesi: Kore Savaşı ve Türkiye’deki Tezahürleri", Mavi Atlas. 6/1 (2018): 185-204. doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.413245, Erişim 17.04.2021.
• __________. “Sovyet Tehdidine Karşı Güvenlik Arayışları: I. ve II. Menderes Hükümetlerinin (1950-1954) NATO Üyeliği ve Balkan Politikası", Atatürk Yolu Dergisi. 11/41 (2008): 35-61.
• Cillov, Haluk. Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1972.
• Crampton, Richard J. İkinci Dünya Savaşından Sonra Balkanlar. Çev. Emel Kurt. İstanbul: Yayınodası Yayıncılık, 2007.
• Çakmak, Haydar. Uluslararası İlişkiler: Giriş Kavram ve Teoriler. Ankara: Barış Yayınları, 2007.
• Dilek, Mehmet Sait. “ABD Başkanı Dwight David Eisenhower’ın Aralık 1959’da Türkiye Ziyareti”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 46/2 (2010): 295-332.
• Dougherty, James E. ve Robert L. Pfaltzgraff. Contending Theories of International Relations; A Comprehensive Survey. New York: Harper Collins Press, 1990.
• Dulles, John Foster. “Policy for Security and Peace”, Foreign Affairs. 32 (1954): 353-364.
• Eralp, Atilla. Devlet ve Ötesi-Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar. Ankara: İletişim Yayınları, 2003.
• Fareed, Zakaria. From Wealth to Power: The Unusual Origins of America’s World Role. Princeton: Princeton University Press, 1998.
• Gerger, Haluk. Tük Dış Politikasının Ekonomi Politiği: Soğuk Savaştan Yeni Dünya Düzenine. İstanbul: Yordam Kitap, 2012.
• Gönlübol, Mehmet ve Haluk Ülman. Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995). Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996.
• Griffith, Martin, Terry O'Callaghan, Steven C. Roach. Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar. Çev. Cesran. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2008.
• Howard, Harry N. The Regional Pacts and the Eisenhower Doctrine,” The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 401/1 (1972): 85-94. doi.org/10.1177/000271627240100110, Erişim 25.04.2021.
• Hook, Steven ve John Spanier. Amerikan Dış Politikası. Çev. Özge Tanırlı. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2014.
• Hurewitz, J. C. Diplomacy in the Near and Middleeast, A Documentary Record (1914-1956) Vol:II. New Jersey: D. Van Nostrand Company, 1957.
• ____________. Orta Doğu Siyaseti: Askeri Boyutlar. Çev. Nusret Özçelik. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Stratejik Etüt Yayınları, 1980.
• ____________. “Regional and International Politics in the Middle East”, The United States and The Middle East. Ed. Georgiana G. Stevens. New Jersey: Prentice-Hall Englewood Cliffs, 1964.
• Karaosmanoğlu, Ali L. “Nükleer Stratejinin İlk On Yılı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 51/1(1996): 323-346.
• Kissenger, Henry. Diplomasi. Çev. İbrahim H.Kurt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Köymen, Oya. Sermaye Birikirken. İstanbul: Yordam Kitap, 2007.
• Kürkçüoğlu, Ömer. Türkiye’nin Arap Ortadoğu’suna Karşı Politikası 1945-1970. Ankara: Barış Kitap, 2011.
• Lenczowski, George. The Middle East In World Affairs. New York: Cornell University Press, 1980.
• Mountjoy, Alan B. "The Suez Canal at Mid-Century." Economic Geography. 34/2(1958): 155-67. doi.org/10.2307/142300. Erişim 22.04.2021.
• Oktar, Suat ve Arzu Varlı. “Türkiye’de 1950-54 Döneminde Demokrat Parti’nin Tarım Politikası”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi. 28/1(2010): 1-22. Erişim 13.04.2021.
• Oran, Baskın. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. Cilt I, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Owen, Roger ve Şevket Pamuk. 20. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Ökçün, A. Gündüz. Türkiye'nin Taraf Olduğu Milletlerarası Andlaşmalar Rehberi (1920-1961). Ankara: Doğuş Matbaası,1962.
• Özgişi, Tunca. “Demokrat Parti’nin Balkan Politikaları Bağlamında Balkan İttifakı ve Projesi”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. 22 (2012): 135-163. Erişim 14.04.2021.
• Riedel, Bruce. Beirut 1958: How America's Wars in the Middle East Began. Washington: Brookings Institution Press, 2020.
• Sander, Oral. Balkan Gelişmeleri ve Türkiye, 1945-1965. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1969.
• ______________. Türk Amerikan İlişkileri (1947-1964). Ankara: İmge Kitabevi, 2016.
• Sarınay, Yusuf. Türkiye’nin Batı ittifakına Yönelişi ve NATO’ya Girişi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Sever, Ayşegül. Soğuk Savaş Kuşatmasında Türkiye, Batı ve Orta Doğu (1945-1958). İstanbul: Boyut Yayınları, 1997.
• Shain, Yossi ve Aharon Barth. “Diasporas and International Relations Theory”, International Organization. 57/3, (2003): 449-479. doi.org/10.1017/S0020818303573015, Erişim 12.04.2021.
• Soysal, İsmail. Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları II, 1945-1990. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Spiller, Roger J. ‘Not War But Like War’: The American Intervention in Lebanon. Fort Leavenworth/Kansans: Combat Studies Institute/US Army Command and General Staff College, 1981.
• Türkmen, Füsun. Kırılgan İttifaktan Model Ortaklığa Türkiye ABD İlişkileri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Umar, Ömer Osman. Bağdat Paktı. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2003.
• Uslu, Nasuh. Türk Amerikan İlişkileri. Ankara: 21. Yüz Yıl Yayınları, 2000.
• Ülman, Haluk. “NATO ve Türkiye”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. 21/4 (1967): 143-150.
• Wendt, Alexander E. “Collective Identity Formation and the International State”, American Political Science Review. 88/2 (1994): 384-396. doi.org/10.2307/2944711, Erişim 12.04.2021.
• ____________________. Social Theory of International Politics. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. Bağdat Paktı: İngiltere ile Amerika'nın Ortadoğu Savunma Politikaları, 1950-1959. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019.
• ____________________. Türkiye ve Ortadoğu Üzerine Notlar. Ankara: Astana Yayınları, 2018.
• Zehfuss, Maja. Constructivism in International Relations: The Politics of Reality. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Zürcher, Eric Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• NATO Declassified Archives, NATO’s First Enlargement: Greece and Turkey 1952, Brussels, 18 June 2012: https://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_archives/20121211_2012-12-11_nato_first_enlargement_booklet_1952.pdf, Erişim: 17.05.2021.
• Yüksek Seçim Kurulu (YSK), 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları Raporu: https://www.ysk.gov.tr/doc/dosyalar/docs/Milletvekili/1950-1977/Turkiye.pdf , Erişim: 17.05.2021.