Arap Dili Gramerinin Yapı taşı: Âmil Teorisi ve Arap Dili Öğrenimindeki Yeri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 145 - 169, 24.12.2025

Yunus Emre Öztürk , Mehmet Şirin Çınar

Öz

Dil, sosyal bir iletişim ve etkileşim aracı olarak duygu ve düşüncelerin aktarılmasında büyük bir rol üstlenmektedir. Dilin hatasız ve etkili kullanılması, öğrenme sürecinin temel unsurlarından biridir. Bu bağlamda Arap dili gramerinde büyük bir öneme sahip olan âmil teorisi, dilin doğru kullanılması ve yanlış anlamlara mahal verilmemesi noktasında önemli bir araç konumunda kabul edilmektedir. Âmil teorisi, Arap dili gramerinin yapı taşı olma özelliğine sahip olagelmiştir. Uzun yıllar boyunca Avâmil türü eserlerin eğitim öğretim faaliyetlerinde kullanılması bu teorinin didaktik ve pedagojik özelliklerine işaret etmektedir. Didaktik oluşu, âmil teorisinin gramer bilgisini sınıflandırılabilir, hiyerarşik ve sistematik bir çerçevede sunması; öğreneni basitten karmaşığa ilerleten açık ve düzenli bir öğretim mantığı ortaya koyması vb. ile ilişkili iken; pedagojik yönü ise, teorinin öğrenmeyi kolaylaştıran somuttan soyuta geçiş imkânı sunması, şemaya ve tabloya dökülebilir olması, gramer çözümlemesini adım adım öğretmeye elverişli bir yapıda bulunması vb. hususlardır. Sağladığı bu kolaylıklardan dolayı Sîbeveyhi’den itibaren Arap gramer geleneğinde hâkim görüş hâline gelen âmil teorisine yönelik karşı çıkışlar ise, hem sayıca az hem de etki bakımından zayıf olduğundan tarihsel süreçte belirleyici bir rol oynamamıştır. Fakat Arap dili gramerinde müstesna bir yere sahip olan âmil teorisi, pedagojik düzeyde birtakım avantajlar sunarken eleştirilerin odak noktası olmaktan da kurtulamamıştır. Bu çalışmada âmil teorisi tanıtılmış, âmilin türleri, avâmil (âmiller), âmil teorisine yöneltilen eleştiriler ve âmilin mahiyeti hakkında gerekli tanım ve izâhlar yapılmıştır. Daha sonra âmil teorisinin Arap dili gramerinin öğrenimindeki konumu açıklanmaya çalışılmış ve lafızdan manaya geçiş süreçlerinden biri olan gramatik çözümleme aşamasındaki önemli rolü ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Âmil Teorisi , Pedagoji , Eğitim , Öğretim.

The Building Block of Arabic: The Theory of Âmil and It’s Place in The Teaching Of The Arabic Language

Öz

Language, as a social tool of communication and interaction, plays a major role in conveying emotions and thoughts. The accurate and effective use of language is one of the fundamental components of the learning process. In this context, the ʿāmil theory, which holds a significant place in Arabic grammar, is considered an important instrument for ensuring correct language use and preventing misinterpretation. The ʿāmil theory has long functioned as a foundational pillar of Arabic grammatical studies. The widespread use of Avāmil-type works in educational settings over many centuries indicates the didactic and pedagogical characteristics of this theory. Its didactic dimension is related to the fact that the ʿāmil theory presents grammatical knowledge in a classifiable, hierarchical, and systematic structure, offering a clear and orderly instructional framework that guides learners from the simple to the complex. Its pedagogical dimension, on the other hand, lies in the theory’s ability to facilitate learning by providing a transition from the concrete to the abstract, allowing grammatical relations to be represented through diagrams and tables, and enabling step-by-step grammatical analysis. Due to these advantages, the ʿāmil theory—established as the dominant view in the Arabic grammatical tradition since Sībawayhi—has faced only limited opposition; such objections have been few in number and weak in influence, and thus have not played a decisive role in the historical development of the theory. Nevertheless, despite its distinguished position in Arabic grammar and the pedagogical benefits it offers, the ʿāmil theory has continued to be a focal point of criticism. In this study, the ʿāmil theory is introduced, and necessary definitions and explanations are provided regarding the types of ʿāmils, the Avāmil literature, the criticisms directed at the theory, and the nature of the ʿāmil. Subsequently, the study examines the role of the ʿāmil theory in the learning of Arabic grammar and highlights its significance in the grammatical analysis stage, which constitutes one of the key phases in the transition from wording to meaning.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , ʿĀmil Theory , Pedagogy , Education , Instruction.

Kaynakça

• Ahmet Süleyman Yakut. Zâhiratu’l-ʿirâb fi’n-nahvi’l-ʿArabî ve tatbîkâtuhâ fi’l-Kurâni’l-Kerîm. Dâru’l-Maʿrifeti’l-Câmiʿiyye, 1998.
• Akbaş, Rıfat. “Kuralcılık ve Betimsellik Yaklaşımları Arasında Arap Diline Bir Bakış”. EKEV Akademi Dergisi 64 (Ekim 2015), 239-252.
• Akbaş, Y. Fatih. İhtilaflar Bağlamında Arap Gramerinde ’Amil. Ankara: Sonçağ Akademi, 2024.
• Akmeşe, Serpil. İlahiyat Fakültesi Arapça Hazırlık Sınıfı Öğrencilerinin Arapça Dersine Ait Tutumları ve Kaygıları Üzerine Bir İnceleme (Marmara Üniversitesi Örneği 2017-2018). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aktaş, Sahip. “‘Âmil Teorisinde Ma‘nevî ‘Âmile Yeni Bir Yaklaşım Denemesi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 9/2 (Aralık 2024), 372-386. https://doi.org/10.20486/imad.1513259
• Altıntaş, Muhammed Esat. “İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretiminde Karşılaşılan Sorunlar: Bir Meta-Sentez Çalışması”. Eskiyeni 52 (Mart 2024), 405-433. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1410082
• Arpaçukuru, Osman - Çeliktaş, Hasan Sabri. “İlahiyat Fakültesi Arapça Hazırlık Sınıfı Öğrencilerinin Öğretim Yılı Başında Arapçaya ve Arapça Dersine Dair Düşünce, Beklenti ve Hedefleri (Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Örneği)”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/2 (Aralık 2023), 195-226. https://doi.org/10.33718/tid.1370484
• Aydın, Mehmet Zeki. Din Öğretiminde Yöntemler ve Buldurma Yöntemi. Ankara: Karakoç Yayınları, 1998.
• Babaarslan, Giyasi. “Bir Mahbûba Sevb-i Cedîd Giydirmek: Erzurumlu Rahmî’nin Manzum Avâmil Tercümesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 29/29 (30 Aralık 2022), 310-330.
• Barlık, Kadir. Arap Gramerinde Amil Teorisi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2009.
• Birer, Küddusi. Arapçada Âmil Ma’mûl İlişkisi ve Arap Gramerindeki Yeri ve Önemi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed. ʿAvâmilu Birgivî. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2. Basım, 2014.
• Bozkurt, Çetin. Vaz’ İlmi ve Ferdınand De Saussure’de Göstergeler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bulut, Ali. “İbn Mada ’nın Arap Dilindeki Amil Nazariyesine Yönelik Eleştirileri”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 23 (2006), 62-74.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. ʿAvâmilu’l-Cürcânî. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2. Basım, 2014.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâilu’l- i'câz. thk. Ebu Fihr Mahmud Muhammed Şâkir. Kâhire: Dâru’l-Medenî, 3. Basım, 1996. https://shamela.ws/book/12055/92
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1973. https://shamela.ws/book/7312
• Çınar, Mehmet Şirin. Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Dayf, Şevki. el-Medârisu’n-nahviyye. Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, 1968. https://shamela.ws/book/10546
• Durmuş, İsmail. “Temmâm Hassân”. TDV İslam Ansiklopedisi. 589-591. Ankara: TDV Yayınları, 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/temmam-hassan
• Dündar, İhsan. “İlahiyat Fakültesi Arapça Hazırlık Sınıfı Öğrencilerinin Arapça Dersine İlişkin Tutumlarının İncelenmesi (Bursa Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Örneği)”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 25 (2021), 844-868.
• Ecer, Münir. “Bir Anlatı Araştırması: Yüksek Din Öğretimi Kurumlarındaki Arapça Derslerinde Karşılaşılan Sorunlar”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (15 Haziran 2023), 1-22. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2023.9.1.01
• Efe, Mehmet Emin. Arap Gramerinin Temellendirilmesinde Şiirin Rolü. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Ekinci, İsmail. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerine Verilen Arapça Hazırlık Eğitimine Dair Bir İnceleme”. Van İlahiyat Dergisi 7/11 (Aralık 2019), 144-161. https://doi.org/10.5281/zenodo.3566872
• Ensârî, Velîd Âtıf. Nazariyyetu’l-âmil fi’n-nahvi’l-Arabî ʿarden ve nakden. Ürdün: Dâru’l-Kitâbi’s-Sekâfî, 2006.
• Ezherî, Ebü’l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkād. Şerhu’t-Tasrîh. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000. https://shamela.ws/book/9985
• Galâyînî, Mustafa. Câmi'ud-dürûsi’l-’Arabiyye. 3 Cilt. el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 2003.
• Güneş, Firdevs. “Dilbigisi Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar”. Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi 2/7 (2013), 71-92.
• Hakçıoğlu, Muhammed Şehid. Kur’ân-ı Kerîm’de siyâk ve makâm’ın i‘râb tercihine etkisi. Ankara: Sonçağ Akademi, 2024.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-Cümel fi’n-nahv. thk. Fahruddîn Kabbâve. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1995.
• Halil b. Ahmed, el-Ferâhîdî. et-tevkî’. thk. Mehdî el-Mahzûmî vd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hassân, Temmâm. el-Lugatü’l-ʿArabiyye: Maʿnâhâ ve mebnâhâ. Riyâd: ʿÂlemu’l-Kütüb, 5. Basım, 2006. https://shamela.ws/book/9970
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Kâhire: el-Heyetü’l-Mısrıyyetü’l-ʿâmme, 4. Basım, 1952. https://shamela.ws/book/9986
• İbn Fâris, Ahmed ibn Fâris ibn Zekeriyyâ el-Kazvînî er-Râzî. Mekâyîsi’l-lüğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979. https://shamela.ws/book/21710
• İbn Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. el-Kâfiye. thk. Sâlih Abdu’l-Azîm. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 1. Basım, 2010.
• İbn Madâ, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdirrahmân b. Muhammed. er-Redd ʿalâ’n-nuhât. thk. Muhammed İbrâhîm el-Bennâ. Dâru’l-İʿtisâm, 1979.
• İbn Ya’îş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal. 6 Cilt. Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Kaçar, H. İbrahim. “İmam-Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretimi Üzerine”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 17 (2006), 117-133.
• Kâhire Arap Dili Enstitüsü. el-Muʿcemu’l-vasît. 2 Cilt. Kâhire: Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye, 2. Basım, 1972.
• Kılıç, Hulusi. “İbn Madâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 20. Ankara: TDV Yayınları, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-mada
• Kınar, Kadir. “Arap Gramerinde Âmil Teorisi”. Bilimnâme: Düşünce Platformu 4/11 (Haziran 2006), 157-180.
• Kömürcü, Ahmet. “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfı Öğrencilerinin Arapça Dersine İlişkin Tutumlarının İncelenmesi (D.U.İ.F. Örneği)”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13/3 (2015), 119-140.
• Leysîr, Necme Fadîl el-’Abd Fadîl. “Kaziyyetü’l-’âmil fî’n-nahv kadîmen ve hadîsen”. Mecelletü’l-elsün li’l-lüğât ve’l-’ulûmi’l-insânî 18 (Ocak 2025), 181-204.
• Maden, Sedat - Altunbay, Müzeyyen. “Türkçe Eğitiminde Görsel Sunu ve Görsel Okuma Aracı Olarak Grafik ve Tabloların Kullanımı”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 5/4 (15 Aralık 2016), 0-0.
• Mehmet Mücahit, Asutay. İslâm Dilbilim Geleneğinde Anlam Teorileri. ed. Ömer Türker - Kübra Şenel. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Oğuz, Orhan. “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfından Sonra Arapça Öğretiminde Kesintiye Uğraması Sorunu”. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/2 (Temmuz 2019), 452-459.
• Özcan, Yusuf - Geçioğlu, Ahmet Rifat. “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfı Öğrencilerinin Yabancı Dil Öğrenme Gayretlerinin İncelenmesi (Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Örneği)”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 21/1 (Haziran 2021), 386-409. https://doi.org/10.30627/cuilah.814722
• Özdemir, Sevim. “Üniversite Öğrencilerinin Bir Yabancı Dil Olarak Arapçaya İlişkin Metaforik Algıları (Süleyman Demirel Üniversitesi Örneği)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/38 (2017), 31-57.
• Öztürk, Yunus Emre. Âmil ve Karîne Teorileri Bağlamına Lafız-Mana İlişkisi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2025.
• Radî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed eş-Şerîf. Şerhu’r-Radî ʿala’l-Kâfiye. 4 Cilt. eş-Şirketu’l-Sahafiyyetu’l-Osmâniyye, 1993.
• Râzî, Zeynu’d-Dîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdi’l-Kâdir el-Hanefî er-. Muhtâru’s-Sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 5. Basım, ts.
• Sekin, Sefa. “Türkiye’de Ezberci Yöntem ve Nedenleri”. Marmara Coğrafya Dergisi 18 (Ekim 2013), 211-221.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Ebû Osmân Ebû’l-Hasen Ebû’l-Huseyn. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Soysaldı, Mehmet. “Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları”. EKEV Akademi Dergisi 14/45 (2010), 247-280.
• Soyupek, Hasan. “İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretiminin Mesleki Öğretim Açısından Önemi ve Yöntem Sorunu”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (Ocak 2004), 97-115.
• Soyupek, Hasan. “Yabancı Dil Öğretimi Bağlamında Arapça Öğretiminde Motivasyonun Önemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (Ocak 2008), 179-197.
• Tehânevî, Muhammed Ali et-. Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996. https://shamela.ws/book/2573
• Uçar, Recep. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Arapça Dersine Karşı Tutumları (İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Örneği)”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15/2 (Aralık 2015), 371-394.
• Usta, İbrahim. “Türkiye’de Arapça Öğreniminin Zorlukları ve Çözüm Yolları”. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Derneği 4/15 (2012), 128-135.
• Yeşilyurt, Etem. “Kuramsal Temelleri Açısından Öğretim Stratejilerinin Temel Özellikleri: Bir Derleme Çalışması”. Disiplinlerarası Eğitim Araştırmaları Dergisi 3/5 (Temmuz 2019), 57-78.
• Yeşilyurt, Etem. “Öğretmenin Pusulası: Genel Öğretim İlkeleri”. EKEV Akademi Dergisi 83 (2020), 263-288.
• Yıldırım, Kadri. “Arap Dilinde Nebr’ (Vurgu)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2003), 163-191.
• Yurttaş, Tahsin. Arap Dilinde İʻrâb-Anlam İlişkisi. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2016.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-ʿarûs. 40 Cilt. thk. Abdussettâr Ahmed Ferec. Kuveyt: Vizâretu’l-irşâd ve’l-enbâ’, 2001.
• Zeccâcî, ebu’l-Kâsım. el-Îdâh fî ʿileli’n-nahv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 5. Basım, 1986.