Maslahat Kavramının İslam Hukukundaki Rolü: Musa Carullah’ın Yaklaşımı Ve Hukukî Esneklik Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 45 - 65, 22.06.2025

Mehmet Cuma Gülcü

Öz

Maslahat, İslam hukukunda içtihat mekanizması işletilirken başvurulan unsurlardan biri olarak birey ve toplum yararını merkeze alan, hukukun esnekliğini ve dinamizmini sağlayan bir kavramdır. Klasik dönemde âlimler, maslahatı hukukî delil olma statüsü konusunda farklı değerlendirmiştir. İçtihat süreçlerinde bazı âlimler, maslahatı ön plana çıkararak hüküm üretmiş ve onu içtihatlarında belirleyici bir ilke olarak benimsemişlerdir. Buna karşılık, cumhur ise içtihadın geleneksel ve sıkı usul kriterlerine bağlı kalmış; maslahatı ancak naslarla çelişmemesi ve onlara uygun olması şartıyla yardımcı bir yöntem olarak değerlendirmişlerdir. Bu tartışmalar, maslahatın hukuk gelişimi ve içtihattaki rolünü her dönemde güncel kılmıştır. Bu çalışmada Musa Carullah’ın (Ö. 1949) İslam hukukunda maslahata verdiği merkezi rol ve yenilikçi yaklaşımı ele alınıp, Carullah’ın, maslahat ilkesini hukuki hükümlerin tarihsel ve toplumsal bağlamda yorumlanmasında temel dinamik olarak gördüğü, sabit ve değişken hükümler ayrımı üzerinden İslam hukukunun değişen şartlara uyumunu savunduğu ifade edilecektir. Bu çalışma, Carullah’ın maslahat anlayışını klasik gelenekle karşılaştırarak hukukî esnekliğe ve çağdaş içtihada katkılarını analiz etmeyi amaçlamaktadır. Carullah’ın maslahat merkezli yaklaşımı ile fıkıh metodolojisi arasındaki farklar incelenecek, onun görüşlerinin çağdaş İslam hukukundaki yeri değerlendirilecektir. Mesâlih-i mürsele bağlamında maslahata yaklaşımı ve hukuka sağladığı esneklik değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Maslahat , Musa Carullah , İçtihat , Hukuki Esneklik , Mesalih-i Mürsele

Teşekkür

Bu çalışmanın hazırlanmasında kıymetli katkılarını hiç esirgemeyen tez danışmanım sayın Dr. Fatih Okumuş hocama ve değerli yönlendirmelerinden ötürü sayın Doç. Dr. Recep Bilgin hocama vefâyı ve teşekkürü borç bilirim. Hürmetlerimle.

The Role of the Concept of Maṣlaḥa in Islamic Law: An Assessment of Musa Jarullah’s Approach and Legal Flexibility

Öz

Maslahah is a concept in Islamic law that centers on the welfare of the individual and society, serving as one of the key principles invoked during the operation of the ijtihad mechanism. It ensures the flexibility and dynamism of the law. In the classical period, scholars held divergent views regarding the legal status of maslahah as a source of law. Some jurists prioritized maslahah in their legal reasoning and adopted it as a decisive principle in their ijtihad. In contrast, the majority (jumhūr) adhered to traditional and rigorous procedural criteria in ijtihad and recognized maslahah only as a supplementary method, provided it did not contradict the scriptural sources (naṣṣ) and conformed to them. These debates have kept the role of maslahah in legal development and ijtihad continuously relevant throughout history. This study examines Musa Carullah (d. 1949) and his central emphasis on maslahah within Islamic law, highlighting his innovative perspective. It will argue that Carullah regarded the principle of maslahah as a fundamental dynamic for interpreting legal rulings within their historical and social context. He advocated for the adaptability of Islamic law to changing circumstances through a distinction between immutable and variable rulings. The study aims to analyze Carullah’s understanding of maslahah in comparison with the classical tradition, evaluating its contributions to legal flexibility and contemporary ijtihad. His approach to maslahah within the framework of masālih mursalah and the legal elasticity it provides will also be assessed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Maşlaha , Musa Jarullah , İjtihâd , Legal Flexibility , Maşâlih al-Mursala

Teşekkür

I would like to express my sincere gratitude to my thesis advisor, Dr. Fatih Okumuş, for his invaluable contributions to the preparation of this study, and to Associate Professor Recep Bilgin for his valuable guidance. With my deepest respect,

Kaynakça

• Bigiyef, Musa Carullah. Büyük Mevzularda Ufak Fikirler. Saint Petersburg: M-A. Maksutov, 1914.
• Bigiyef, Musa Carullah. Fıkhu’l-Kur’ân. Petersburg: Petrograt, 1. Basım, 1915.
• Bigiyef, Musa Carullah. Halk Nazarına Bir Niçe Mesele. Kazan: Ümid Matbaası, 1. Basım, 1912.
• Bigiyef, Musa Carullah. Hatun. çev. Mehmet Görmez. Ankara: Otto, 9. Baskı., 2022.
• Bigiyef, Musa Carullah. İslam’da Takvim Nizamı. Kahire: Matbaatüs-Saadetü, 1935.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kavâid-i Fıkhiyye. ed. Ahmet İshakî. Kazan: Örnek Matbaası, 1910.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kitâbu’s-Sünne. çev. Mehmet Görmez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Bigiyef, Musa Carullah. Şeriat Niçin Rü’yeti Itibar Etmiş. Kazan: Örnek Matbaası, 1910.
• Bigiyev, Musa Carullah. Uzun Günlerde Oruç. ed. Abdullah Kahraman. İstanbul: İz yayıncılık, 2009.
• Buhari, Ebu Abdillah Muhammed bin İsmail bin İbrahim bin el-Muğiretü el-Cu’fi el-. el-Camiu-l- Müsnedü-s- Sahihül-Muhtasar min Umuri Rasulillah Sallallahu Aleyhi Vesellem ve Sünenihi ve Eyyamih. 10 Cilt. Kahire: Dâru-t-Te’sîl, 2012.
• Bûtî, Muhammet Sait Ramazan el-. Davâbitü’l-maslaha fî şerî’ati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetür-Risâle, 1. Baskı., 1970.
• Çam, Süleyman. “Mûsâ Carullah Bigiyef Efendi Ve İman Adlı Makalesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2020).
• Fasi, Allal el-. Makâsidü’ş-Şerîa el-İslâmiyye ve Mekârimühâ. Beyrût: Dârü’l-Garb el-İslâmî, 1. Baskı., 1993.
• Gazzâli, Ebu Hamit Muhammed bin Muhammed el-Gazzâli et-Tûsi. el- Mustasfa. ed. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfi. Kahire: Darül Kütübil İlmiyye, 1. baskı., 1413.
• Gökalp, Ziya. “İslam” Konulu Makaleleri. ed. Nargiza Sattarova. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, Birinci Baskı., 2019.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef Hayatı Fikirleri Ve Eserleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tefsir-Hadis Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir bin Muhammed bin Muhammed Tahir. Makâsidü’ş-Şerîa el-İslâmiyye. ed. Muhammed Habib İbnü’l-Hoce. 3 Cilt. Katar: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûn el-İslâmiyye, 2004.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. et-Turukul-Hükmiyyetü,. ed. Nâyif bin Ahmet Hamd. 2 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 4. Baskı., 2019.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed bin Ebî Bekr bin Eyyûb bin Sa’ğd Şemseddin. İ’lâmü’l-Muvakkiîn. ed. Muhammed Abdüsselam İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâr el-Kütübül- İlmiyye, Birinci Baskı., 1991.
• Kahraman, Abdullah. “Yazar Hakkında”. Uzun Günlerde Oruç. 262. Ankara: İz yayıncılık, 2009.
• Kalkan, İsmet. “Hükümlerde Değişimle İlgili Yapılan Bazı Yorum ve Değerlendirmelere Usûlî Bir Yaklaşım”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/27 (2021).
• Kanlıdere, Ahmet. “Mûsâ Carullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (2. Baskı). 31/215. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Karadâvi, Yusuf el-. Fıkhu’l-Evleviyyat. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Baskı., 1996.
• Karafi, Ebu’l-Abbas Şihabüddin Ahmet bin İdris bin Abdürrahman el-Maliki. Şerhu Tenkîhul-Fusûl. ed. Tâha Abdurraûf Sa’d. Beyrut: Şeriket’üt-Tîbâati’l-Fenniyye, 1. Baskı., 1973.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İçtihad. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Baskı., 2015.
• Karaman, Hayreddin. İslami Hareket Öncüleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Koca, Ferhat. “Musa Carullah Bigiyef Hakkında Bir Nice Söz”. Kavâidi Fıkhiyye. 128,. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî bin Muhammed bin Muhammed bin Habîb el-Basrî el-. el-Hâvî el-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâm eş-Şâfi‘î. 19 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci Baskı., 1999.
• Okumuş, Fatih. “Hayreddin Karaman A Reference Point in Turkish Islam and his Influence in Europe”. Çekemce Sosyal Bilimler Dergisi 11/23 (2023).
• Okumuş, Fatih. “Karadâvî’nin ‘Azınlıklar Fıkhı’ Kavramsallaştırması: Teori ve Tatbikat”. Çekemce Sosyal Bilimler Dergisi 11/23 (2023).
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed bin Ahmet bin Ebi Sehl es-. Usûl es-Serahsî. thk. Ebul Vefa el-Efgâni. 2 Cilt. Beyrut: Dâr el-Mağrife, 1952.
• Şâtîbi, Ebu İshak İbrahim bin Musa bin Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakat. 6 Cilt. Kahire: Daru İbn Affan, 1. Basım, 1417.
• Tûfi, Süleyman bin Abdülkaviy bin el-Kerim et-Tûfi es-Sarsari Ebur-Rabiğ Necmeddin. Şerhu Muhtasar er-Ravda. ed. Abdullah bin Abdülmuhsin et- Türkiy. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü ri-Sale, Birinci Baskı., 1987.