Arkeotanatoloji ve Anadolu Arkeolojisi’nde uygulanması (Tekli birincil gömütler)

Yıl 2021, Sayı: 41, 156 - 171, 28.06.2021

Yasemin Yılmaz

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.925305

Cited By: 1

Öz

Gömüt, ölen birey için, yaşayanlar tarafından oluşturulan, mimarisi, dolgusu, ölü nesnesi, bulunduğu alan ve zamanın bileşimidir. Arkeotanatoloji, arkeolojik kazılarda açığa çıkarılan gömütlerden, iskeletlerden/insan kemiklerinden, farklı analitik yöntemler kullanılarak üretilen verilerle, geçmişte yaşamış toplumların ölü gömme uygulamalarının belirlenmesidir. Arkeolojik bağlamların etkileşimli olarak ele alınması, cesedin iskeletleşme sürecinin tafonomik analizi, iskelet sistemini oluşturan kemiklerin eklemlenmelerinin dağılma kronolojisi gibi analitik araçlarla, arkeotanatoloji, farklı nitelikteki gömütlere özgü sistematik yaklaşımlar önermektedir. Yöntemin kuruluşuna 1980’lerde Fransız bilim insanları Henri Duday ve Claude Masse öncülük etmiştir. Günümüzde Fransa’da gömüt analizlerinin temelini oluşturmakta, Avrupa ülkelerinde de kullanımı yaygınlaşmaktadır. Yöntem, Anadolu Arkeolojisi’nde ilk olarak Aşıklı Höyük’te kısmî olarak arazide ve Çayönü Kafataslı Bina’da açığa çıkarılan insan kemiği kalıntılarının laboratuvar analizlerinde kullanılmıştır. Arkeotanatoloji, makalenin yazarı tarafından son yıllarda Ilısu Baraj Projesi kapsamında kazılan Çemialo Sırtı’nda ve İstanbul’daki Yenikapı, Pendik, Sirkeci, Sulukule, Beşiktaş ve Haydarpaşa kurtarma kazılarında bulunan gömütlerin analizinde kullanılmaktadır. Makale, birincil tekli gömütlerin kazı ve analitik araçlarına odaklanmaktadır. Farklı tipteki gömütlerden seçilen örnekler aynı zamanda arkeotanatolojik yöntemin uygulanmasında referans niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Arkeotanatoloji, Tafonomi, Birincil Gömüt, Anadolu Arkeolojisi

Teşekkür

Arkeotanatolojik yöntemin uygulamaları konusunda desteklerini sunan, İstanbul Arkeoloji Müzeleri emekli müdürü Zeynep Kızıltan’a, müdür Rahmi Asal’a, Mehmet Ali Polat’a, Sırrı Çölmekçi’ye, Prof. Dr. Ufuk Esin’e, Prof. Dr. Nur Balkan Atlı’ya, Prof. Dr. Mehmet Özdoğan’a, Prof. Dr. Aslı Erim Özdoğan’a, Prof.Dr. Mihriban Özbaşaran’a, Prof. Dr. Françoise Le Mort’a, Prof. Dr. Henri Duday’e, Prof. Dr. Catherine Marro’ya, Aksel Tibet’e, Dr. Sidar Gündüzalp’e, Nisan Lordoğlu’na, Sinan Yiğit’e, Olgaç Oral’a, Evren Yıldız’a, Koray Akıncı’ya, Halil Yalçındağ’a, Filiz Yalçındağ’a ve Neris Nur Yılmaz’a teşekkürlerimi sunuyorum.

Archaeotanatology and its application in Anatolian Archaeology (Individual primary burials)

Öz

Burial, for the dead individual, is created by the living. It is a compound of its architecture, fill, dead object, space, and time. Archaeotanatology is the determination of burial practices of the past societies, using different analytical methods and data from archaeological burials, skeletons/human bones. With analytical tools such as the interactive handling of archaeological contexts, the taphonomic analysis of the skeletonization process of the body and the chronology of the articulation of the bones forming the skeletal system, archaeotanatology suggests that these buried objects should be examined using a special method. French scientists Henri Duday and Claude Masse pioneered the establishment of the method in the 1980s. Today, it forms the basis of burial analysis in France, and its use is becoming widespread in European countries. In Anatolian Archeology, the method was first partially used in the field at Aşıklı and in the laboratory analysis of human remains unearthed at Çayönü Skull Building excavation. In recent years, the author of the article applied archaeotanatological methods in the analysis of burials unearthed from the Çemialo Ridge excavations within the scope of the Ilısu Dam Project, and Yenikapı, Pendik, Sirkeci, Sulukule, Beşiktaş and Haydarpaşa excavations in İstanbul. This paper focuses on the excavation and analytical tools of primary individual burials. Samples selected from different types of burials can also be used as a reference in the application of the method.

Anahtar Kelimeler

Archaeotanatology, taphonomy, primary burial, Anatolian Archaeology

Kaynakça

• Alemdar, Z., ve Cavlak, M. (2019). Tıbbi açıdan ölüm. A. M. Büyükkarakaya ve E. B. Aksoy (Ed.) içinde, Memento mori: Ölüm ve ölüm uygulamaları (s. 603-614). Ege Yayınları.
• Andrews, P. (1997). What taphonomy can and cannot tell us. Cuadernos de Geologia Ibérica, (23), 53-72.
• Arslan, M. N., ve Koç, S. (2016). Ölüm belirtileri. Türkiye Klinikleri, 2(1), 12-19.
• Barnard, A. (2012). Simgesel düşüncenin doğuşu. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Bocquentin, F., Chambon, P., Le Goff, I., Leclerc, J., Pariat J.-G., Pereira, G., Thevenet, C. ve Valentin, F. (2010). De la récurrence à la norme: interpréter les pratiques funéraires en préhistoire. Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris, (22), 157-171. https://doi.org/10.1007/s13219-010-0017-8
• Boulestin B. ve Duday, H. (2005). Ethnologie et archéologie de la mort: De l’illusion des références a l’emploi d’un vocabulaire’, Mordan, C ve Depierre, G. (Ed.) Les Pratiques Funéraires a l’Age du Bronze en France. CTHS: 17-35.
• Brůžek, J., Santos, F., Dutailly, B., Murail, P., ve Cunha, E. (2017). Validation and reliability of the sex estimation of the human os coxae using freely available DSP2 software for bioarchaeology and forensic anthropology. American Journal of Physical Anthropology, 164(2), 440-449. https://doi.org/10.1002/ajpa.23282
• Büyükkarakaya, A. M. (2019) Ölüm uygulamaları ve davranışın ekolojisi. A. M. Büyükkarakaya ve E. B. Aksoy (Ed.) içinde, Memento mori: Ölüm ve ölüm uygulamaları (s. 217-245). Ege Yayınları.
• Courtaud, P. (1996). “Anthropologie de sauvetage”: Vers une optimisation des méthodes d’enregistrement présentation d’une fiche anthropologique. Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris, 8(3-4), 157-167.
• Crubezy, E., (2000). L’etude des sépultures ou du monde des morts au monde des vivants, anthrobiologie, archéologie funéraire et anthropologie de terrain. E. Crubézy, E. Lorans, C. Masset, F. Perrin ve L. Tranoy (Ed.) içinde, L’Archéologie Funéraire (s. 8-54). Errance.
• Crubezy, E., Duday, H., ve Janin, T. (1992). L’anthropologie de terrain: le particularisme Egyptien. Archéo-Nil, (2), 21-36.
• Çimen, A. (1994). Anatomi. Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Duday, H. (1978). Archéologie funéraire et anthropologie. application des relevés et de l’etude ostéologiques à l’interprétation de quelques sépultures pré et protohistoriques du midi de la France. Cahiers d’Anthropologie, (1), 55-101.
• Duday, H. (1981). La place de l’anthropologie dans l’étude des sépultures anciennes. Cahiers d’Anthropologie, (1), 27-42.
• Duday, H. (1990). Observations ostéologiques et décomposition du cadavre: sépultures colmatées ou en espace vide. Revue Archéologique du Centre de la France, 29(2), 193-196.
• Duday, H. (1995). Anthropologie “de terrain”, archéologie de la mort. La mort, passé, présent, conditionnel. R. Joussaume (Ed.) içinde, Colloque du Groupe Vendéen d’Études Préhistoriques (La Roche-sur-Yon) (s. 33-58). La Rouche sur Yon: Groupe Vendéen d’Études Préhistoriques.
• Duday, H. (1997). Mais, au fait, quelle anthropologie? Les Nouvelles de l’Archéologie, (66), 54-56.
• Duday, H. (2005). L’archeothanatologie ou l’archéologie de la mort. O. Dutour, J. J. Hublin ve B. Vandermeersch (Ed.) içinde, Objets et Méthode en Paléoanthropologie (s. 153-215). CTHS.
• Duday, H., (2011). The archaeology of the dead. Lectures in Archaeothanatology. Oxbov Books.
• Duday, H., ve Masset C. (1987). Anthropologie physique et archéologie: méthodes d’étude des sépultures. CNRS Editions.
• Duday, H., ve Sellier, P. (1990). L’archéologie des gestes funéraires et la taphonomie. Les Nouvelles de l’Archéologie, (40),12-14.
• Duday, H. ve Guillon, M. (2006). Understanding the circumstances of decomposition when the body is skeletonized. A. Schmitt, E. Cunha ve J. Pinheiro (Ed.) içinde, Forensic anthropology and medicine. Complementary sciences from recovery to cause of death (s. 117-157). Humana Press. https://doi.org/10.1007/978-1-59745-099-7_6
• Duday, H., Courtaud, P., Crubezy, E., Sellier, P., ve Tillier, A. M. (1990). L’anthropologie “de terrain”: reconnaissance et interprétation des gestes funéraires. Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris, 2(3-4), 29-49. https://doi.org/10.3406/bmsap.1990.1740
• Duday, H., Le Mort, F., ve Tillier, A. M. (2014). Archaeothanatology and funeral archaeology. Application to the study of primary single burials. Anthropologie, 52(3), 235-246.
• Efremov, J.A. (1940). Taphonomy: New branch of paleontology. Pan-American Geologist, 74(2), 81-93.
• Erim Özdoğan, A., ve Gündüzalp, S. (2018). Çemialo Sırtı Batman - Beşiri-Yazıhan Köyü. F. Baş (Ed.) içinde, Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları (s. 201-209). Batman Müzesi Müdürlüğü Yayınları.
• Esin, U. (1998). The aceramic site of Aşıklı and its ecological conditions based on its floral and faunal remains. TÜBA-AR, (1), 95-103. https://doi.org/10.22520/tubaar.1998.0006
• Fabre, V. (1996). Fouille, enregistrement et analyse des Inhumations domestiques d’enfants. Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris, 8(3-4), 195-206. https://doi.org/10.3406/bmsap.1996.2442
• Fabre V., Mariethoz, F, ve Steiner, L. (1987). Archéologie funéraire et anthropologie: experiences recentes en Suisse Occidentale. Bulletin Sociéte Suisse d’Anthropologie, 3(2),29-65.
• Gallay, A., ve Chaix, L. (1984). Le site prehistorique du Petit-Chasseur. Cahiers d’Archeologie Romande, (32).
• Grévin, G. (2004). L’ethnologie au secours des archéologues: L’etude des crémations sur bûchers. Archéologia, (408), 44‑51.
• Henry-Gambier, D. (2008). Comportement des populations d’Europe au Gravettien: Pratiques funeraires et interpretations. Paleo, (20), 165-204. https://doi.org/10.4000/paleo.1632
• Houck, M. M., ve Siegel, J.A. (2016). Adli bilimlerin temeli. Y. Doğan (Çev. Ed.). Nobel Yayınevi.
• Knüsel, C. J. (2014). Crouching in fear: terms of engagement for funerary remains. Journal of Social Archaeology, 14(1), 26-58. https://doi.org/10.1177/1469605313518869
• Knüsel,C. J., ve Robb, J. (2016). Funerary taphonomy: An overview of goals and methods. Journal of Archaeological Science, 10. 655-673. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2016.05.031
• Kızıltan, Z. (2015a) Pendik höyük kazıları. C. Yılmaz (Ed.) içinde, Antik Çağ’dan XXI. yüzyıla büyük İstanbul tarihi (s. 369-371). İBB Yayınları.
• Kızıltan, Z. (2015b) İstanbul kazıları, Marmaray-metro projeleri ve arkeolojik kurtarma kazılarının şehir tarihine katkıları. C. Yılmaz (Ed.) içinde, Antik Çağ’dan XXI. yüzyıla büyük İstanbul Tarihi (s. 338-373). İBB Yayınları.
• Kızıltan, Z., ve Polat, M. A. (2013). Yenikapı kurtarma kazıları: Neolitik Dönem çalışmaları. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, (143), 1-40.
• Koç, S., ve Can, M. (2009). Ölüm kavramı ve ölü muayenesi. Klinik Gelişim Dergisi, 22, 11-22.
• Le Mort, F. (1990). La decoupe du cadavre. Les Nouvelles de l’Archeologie, (40), 25-26.
• Le Mort, F., Erim-Özdoğan, A., Özbek, M., ve Yılmaz, Y. (2000). Feu et archéoanthropologie au Proche-Orient (épipaléolithique et néolithique). Le lien avec les pratiques funéraires. Données nouvelles de Çayönü (Turquie). Paléorient, 26(2), 37-50. https://doi.org/10.3406/paleo.2000.4708
• Leclerc, J., ve Tarrete, J. (1997). Sépulture. A. Leroi-Gourhan (Ed.) içinde, Dictionnaire de la Préhistoire (s. 1002-1003). Quadrige.
• Leroi-Gourhan, A. (1964). Les religions de la Préhistoire. Quadrige/Presse Universitaires de France.
• Leroi-Gourhan, A., Bailloud, G., ve Brezillion, M. (1962). L’hypogée II des Mournouards (Mesnil-sur-Oger, Marne). Gallia Préhistoire, 5(1), 23-133. https://doi.org/10.3406/galip.1962.1203
• Lyman, R. L.(1987). Zooarchaeology and taphonomy: A general consideration. Journal of Ethnobiology, 7(1), 93-117.
• Mickleburgha, H. L., ve Wescott, D. J. (2018). Controlled experimental observations on joint disarticulation and bone displacement of a human body in an open pit: Implications for funerary archaeology. Journal of Archaeological Science: Reports, 20. 158-167. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2018.04.022
• Peressinotto, M. D. (2007). Chronologie de la dislocation articulaire du squelette axial et des ceinttures au cours de la decomposition du cadavre apports a l’analyse des sépultures [Yayımlanmamış doktora tezi]. École doctorale Sciences du Vivant, Géosciences et Sciences de l’Environnement, l’Université Bordeux 1.
• Rogers, C. J. (2010). Dating death: Forensic taphonomy and the postmortem interval [Yayımlanmamış doktora tezi]. University of Wolverhampton, School of Applied Science.
• Sprague, R. (2005). Burial terminology: A guide for researchers. Alta Mira Press.
• Süzen, L. B. (2013). İnsan anatomisine giriş. Nobel Tıp Kitabevleri.
• Thomas L.V. (1978). Mort et Pouvoir. Payot.
• Tillier, A. M. (1990). Une controverse dépassée: L’existence de pratiques funéraires au paléolithique moyen. Les Nouvelles de l’Archéologie, (40). 22-24.
• Tillier, A. M. (2009). L’homme et la mort. CNRS Editions.
• Yaka, R., Birand, A., Yılmaz,Y., Caner, C., Açan, S. C., Gündüzalp, S., Parvizi, P., Erim Özdoğan, A., Togan, İ., ve Somel, M. (2018). Archaeogenetics of late Iron Age Çemialo Sırtı, Batman: Investigating maternal genetic continuity in north Mesopotamia since the Neolithic. American Journal of Physical Anthropology, 166(1), 196-207. https://doi.org/10.1002/ajpa.23423
• Yılmaz, Y. (2002). Aşıklı Höyük iskeletlerinin morfolojik olarak karşılaştırmalı incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, Y. (2010) Neolitik Dönem’de Anadolu’da ölü gömme uygulamaları: Çayönü örneği [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, Y. (2011). Marmara Bölgesi Neolitik Dönem ölü gömme geleneklerinde ilkler: Yenikapı kazı bulguları. TÜBA-AR, (14), 283-302. https://doi.org/10.22520/tubaar.2011.0022
• Yılmaz, Y. (2014). Bir yerleşim, bir yöntem: Yenikapı Neolitik Dönem gömütlerinin kazılması, belgelenmesi ve değerlendirilmesi. Ş. Baltaş ve Ş. Altun (Ed.) içinde, Hayalden gerçeğe bir İstanbul öyküsü Marmaray (s. 256-270). Gama Holding.
• Yılmaz, Y. (2019). Araziden analize gömütler: Sınıflandırma, adlandırma ve inceleme dinamikleri. P. Çaylı, I. Demirtaş ve B. Eser (Ed.) içinde, Arkeolojiyle geçen yarım asır: Sevil Gülçur Armağanı (s. 619-646). Bilgin Kültür Sanat Yayınları.