Tea Farming Industry in Turkey and Social Economic History 1920-1960

Yıl 2021, , 351 - 370, 20.06.2021

Rahşan İnal

https://doi.org/10.53376/ap.2021.12

Öz

This study aims to present the economic and social history of the tea farming industry in Turkey between 1920-1960. In Turkey, the “domestic tea” farming industry was initiated and continued under an initiative led by the nation-state at all stages. The present study investigates the historical process between 1920 and 1960 based on news reports from the central and local press, agricultural journals of the time, and parliamentary records, using also local, and regional historical resources. The state-led initiative is considered both an intervention that regulated social and economic structure in rural areas and a policy to encourage “domestic” tea consumption. The reasons underlying this intervention are addressed in two periods. In the first period, the primary goal was to overcome social and economic problems specific to Rize, the central city of tea cultivation, and the Eastern Black Sea Region, of which Rize is a part. In the second period of the state-led tea farming initiative, the goal was to complete the goals of the preceding period, and to satisfy the domestic demand for tea consumption through “national selfsufficiency” policies, and to start tea exports in the years to come. As a consequence of these efforts, not only tea has become a drink easily accessible by all social classes in Turkey today, but also the social structure in the tea-producing rural areas has been transformed.

Anahtar Kelimeler

Tea, Rize, Nation-State, Social Structure, Economy

Türkiye’de Çay Tarımı Sanayisinin Ekonomik ve Toplumsal Tarihi 1920-1960

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de çay tarım sanayisinin 1920 ve 1960 yılları arasındaki ekonomik ve toplumsal tarihini sunmayı amaçlamaktadır. Türkiye’de “yerli çay” tarım sanayinin bütün aşamaları ulusal devletin planlı bir müdahalesiyle başlamış ve yürütülmüştür. Araştırmada bu tarihsel süreç, merkezi ve yerel yazılı basın, dönemin ziraat dergileri, parlamento kayıtları, yerel ve bölgesel tarih kaynaklarından yararlanılarak incelenmektedir. Araştırmada devletin bu girişimi, hem kırsal alanda toplumsal ve ekonomik yapıyı düzenleyen bir müdahale hem de “yerli” çay tüketimini teşvik politikaları olarak değerlendirilerek müdahalenin temel nedenleri iki dönemde ele alınmaktadır. Birinci dönemde, çay tarımının merkez kenti Rize ve Rize’nin içinde olduğu bölge Doğu Karadeniz Bölgesi’ne özgün toplumsal ve ekonomik sorunları çözme hedefi öne çıkmaktadır. Çay tarımında devlet müdahalesinin ikinci döneminde ise bir önceki dönemin hedeflerini tamamlamak ve “ulusal kendi kendine yeterlilik” politikalarıyla ülke içi çay tüketimini karşılamak ve gelecek yıllarda çay ihracatı yapmaktır. Bu çalışmalar neticesinde, günümüz Türkiyesi’nde çay tüm toplumsal sınıfların kolayca ulaşabildiği bir içecek olurken, çay tarım sanayinin kurulduğu kırsal alanda toplumsal yapı da değişime uğramıştır.

Anahtar Kelimeler

Çay, Rize, Ulus-Devlet, Toplumsal Yapı, Ekonomi

Kaynakça

• Açıl, Fethi (1957), Türkiye Çay İşletmeleri (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi).
• Aktan, Reşat (1946), Rize’de Çay (Ankara: Çankaya Matbaası).
• Alemdar, Rasim (1952), “Bir Güneycelinin Mektubu”, Zümrüt Rize Gazetesi, 14 Şubat 1952, s.1-2.
• Arer, Rahmi (1969), Türkiye’de Çaycılık ve Turistik Sosyal Kültürel Ekonomik Rize (Rize: Çoker Matbaası).
• Arıpınar, Erdoğan (1966), “Türkiye’de Çay Tarımı”, Hayat Tarih Mecmuası, 11: 34-37.
• Besky, Sarah (2014), The Darjeeling Distinction (London: University of California Press).
• Birsel, Salah (2009), Kahveler Kitabı (İstanbul: Sel Yayıncılık).
• Boratav, Korkut (1974), 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik (İstanbul: Gerçek).
• Cumhuriyet Gazetesi (1939), “Rize’de Çay Bayramı”, 31 Mayıs 1939, p. 4.
• Cumhuriyet Gazetesi (1940), “Bin dokun bin ah dinle”, 9 Şubat 1940, p. 1, 6.
• Cumhuriyet Gazetesi (1954), “Türkiye’nin Çay Ambarı Rize Turizm ve Rize Çayı”, 11 Eylül 1954, p. 5.
• Çakmur, Enver (1943a), “Rize Çaycılığı Üzerindeki Tetkiklerim”, Ziraat Dergisi, IV43: 16-22.
• Çakmur, Enver (1943b), “Rize Mıntıkasındaki Etütlerim”, Ziraat Dergisi, 44-45: 88-93.
• Çavdar, Tevfik (2004), Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950’den Günümüze (Ankara: İmge Yayınları).
• Çaykur (1973), Cumhuriyetimizin 50. Yılında Türk Çayı ve Çaycılığımız (Rize: Çay Kurumu Yayınları).
• Çaykur (2014), Çayın 90 Yılı, Çaykur (İstanbul: Kesişim Yayıncılık ve Tasarım Hizmetleri&Bersay İletişim Grubu).
• Çaykur (2018), Çaykur 2018 Çay Sektörü Raporu, http://www.caykur.gov.tr/CMS/Design/Sources/Dosya/Yayinlar/442.docx (19.04.2020).
• Çetiner, Yılmaz (1968), Bir Yudum Çay İçin (İstanbul: Özdemir Basımevi).
• Duman, Mustafa (2008), Çay Kitabı (İstanbul: Kitabevi).
• Duman, Mustafa (2012), Bahçeden İncebel Bardağa Türk Çayı (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Du, Dan (2018), “Green Gold and Paper Gold: Seeking Independence through the Chinese-American Tea Trade, 1784–1815”, Early American Studies: An Interdisciplinary Journal, 16 (1): 151–191.
• Ecevit, Mustafa (1999), Kırsal Türkiye’nin Değişim Dinamikleri: Gökçeağaç Köyü Monografisi (Ankara: Kültür Bakanlığı) (Çev. Çiğdem Çidamlı).
• Ekmen, Rasim (1941), “Rize Çayı”, Rize Gazetesi, 29 1 inci Kânun 1941, s.1.
• Ellis, Markman, Richard Coulton, Ben Dew and Matthew Mauger (2010), Tea and Tea-table In Eighteenth-Centrury England (London: Pickering & Chatto).
• Erkan, Mehmet (1958), “Sayın Nazim Üner’e Açık Mektup”, Zümrüt Rize Gazetesi, 6 Eylül 1958, p. 1.
• Erkan, Ümit (2010), Rize Şer’iyye Sicilleri I 1509 No’lu Sicil Metin ve Tahlil (İstanbul: Dergâh Yayınları).
• Fao (2018), “Committee on Commodity Problems”. http://www.fao.org/3/MW522EN/mw522en.pdf (02.04.2020).
• Gürsoy, Deniz (2005), Demlikten Süzülen Kültür Çay (İstanbul: Oğlak Yayınları).
• Güzel, M. Şehmus (1996), Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984 (İstanbul:Kaynak Yayınları).
• Hann, Chris and Ildikó Bellér Hann (2001), “Mazlum Olan Kim? Rize’deki Çay Üreticileri Örneği”, Toplum ve Bilim, 88: 55-68.
• Hann, Ildikó Bellér and Chris Hann (2012), İki Buçuk Yaprak Çay Doğu Karadeniz’de Devlet, Piyasa, Kimlik (İstanbul: İletişim Yayınları) (Çev. Pınar Öztamur).
• Hatipoğlu, Şevket Raşit (1933), “Cihan Iktisadiyatının Temayülleri ve Türkiye Ziraati”, Dönüm, 15: 1-6.
• Hatipoğlu, Şevket Raşit (1939), Türkiye’de Çay İktisadiyatı (Ankara: T.C. Ziraat Vekaleti Yayını).
• Hisar, Abdülhak Şinasi (2006), Boğaziçi Yalıları (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Hut, Davut (2012), “Doğu Karadeniz’de Geleneksel Dokumacılık: Rize Keten Bezi Feretiko ve Sosyo-Ekonomik Etkileri”, Kara, İsmail (Ed.), Rize Defteri 1 (İstanbul: Dergâh Yayınları): 9-26.
• Işıkdemir, Ziya (1941), Rize’de Çay Ziraati ve Meyvacılık, Rize Gazetesi, 8 Şubat 1941, p. 1.
• Joliffe, Lee (2003), “The lure of tea: history, traditions and attractions”, Hall, C. Michael, Liz Sharples, Richard Mitchell, Niki Macionis, and Brock Cambourne (Eds.), Food Tourism Around the World (London: Routhledge): 121–136.
• Kaçar, Burhan (1987), Çayın Biyokimyası ve İşleme Teknolojisi (Rize: Çay-Kur Yayını).
• Kaçar, Burhan (1993), Yapraktan Bardağa Çay (Ankara: T.C. Ziraat Bankası Kültür Yayınları).
• Kaçar, Burhan (2010), Çay, Çay Bitkisi Biyokimyası Gübrelenmesi İşleme Teknolojisi (Ankara: Nobel Yayıncılık).
• Karpat, Kemal H. (1976), The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization (London: Cambridge University Press).
• Karpat, Kemal H. (2010), Osmanlı Nüfusu 1830-1914 (Ankara: Güneş Matbaacılık).
• Kazmaz, Süleyman (2001), Rize Çayeli Halk Kültürü Araştırmaları II Küçük Sanat Hayatı (Ankara: TAKAV-Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları).
• Keskin, Arife Sema (1989), Türkiye’de Çay Politikası (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) (Ankara: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü).
• Koyuncu, Recep (2014), Bildiğini Okuyan İmam Zihni (Rize: Çınar Eğitim Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları).
• Koyuncu, Recep and Nazif Arıman (2013), Çayın Anadolu Serüveni (Rize: Rize Ticaret Borsası Yayını).
• Kuzucu, Kemal (2012), Bin Yılın Çayı Osmanlı’da Çay ve Çayhane Kültürü (İstanbul: Kapı Yayınları).
• Marr, Nikolay (2016), Lazistan’a Yolculuk (İstanbul:Aras Yayıncılık) (Çev.Yulva Muhurcişi).
• Nurik, Hızır (1983), Çay Bitkisi ve Özellikleri (İstanbul: Çay Kurumu Genel Müdürlüğü).
• Öztürk, Özhan (2005), Karadeniz Ansiklopedik Sözlük Cilt 1 (İstanbul: Heyamola Yayınları): 257-260.
• Pamuk, Şevket (1988), “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet Tarımsal Yapılar ve Bölüşüm”, Pamuk, Şevket and Zafer Toprak (Ed.), Türkiye’de Tarımsal Yapılar (İstanbul: Yurt Yayınevi): 91- 108.
• Rappaport, Erika (2017), A Thirst for Empire How Tea Shaped the Modern World (Princeton: NJ, Princeton University Press).
• Reimertz, Stephan (2003), Çayın Kültür Tarihi (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları) (Çev. Mustafa Tüzel).
• Resmi Gazete (1932), Çay Şeker ve Kahve İthalinin Bir Elden İdaresi Hakkında Kanun, 6 Temmuz 1932, Sayı: 2143, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2143.pdf (02.04.2020).
• Resmi Gazete (1940), Çay Kanunu, 2 Nisan 1940, Sayı: 4474, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4474.pdf (02.04.2020).
• Resmi Gazete (1942), Kahve ve Çay İnhisarı Kanunu, 25 Mayıs 1942, Sayı: 5114, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5114.pdf (02.04.2020).
• Resmi Gazete (1951), Çay Hakkındaki Kanunun Bazı Maddelerini Değiştiren Kanun. 2 Mart 1951, Sayı:7748, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/7748.pdf (02.04.2020).
• Resmi Gazete (1953), Çay Kanununa Ek Kanun, 15 Temmuz 1953, Sayı: 8458, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/8458.pdf (02.04.2020).
• Resmi Gazete (1956), 3788 Sayılı Çay Kanununun 5748 Sayılı Kanunla Muadde 4 ncü Maddesinin B fıkrası ile Çay Kanununa Ek 6133 Sayılı Kanunun Birinci Maddesinin Değiştirilmesine Dair Kanun, 30 Haziran 1956, Sayı: 9346, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/9346.pdf (02.04.2020).
• Rıza, Nevin (1932), “Bizde Çay Yetişmez mi?”, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Kanunisani 1932, p. 4.
• Rize Gazetesi (1936a), “Narinciye ve Çay Fidanları”, 14 Mart 1936, p. 5.
• Rize Gazetesi (1936b), “Çay Ziraatı Hakkında İlbaylığımızın Tamimi”, 19 Eylül 1936, p. 4.
• Rize Gazetesi (1938a), “İyi Çay Yetiştirenlere Para Mükâfatı Verildi, 4 Haziran 1938, p. 1.
• Rize Gazetesi (1938b), “Vilayet Haberleri. Terfi Eden Öğretmenlerimiz”, 26 Mart 1938, p. 2.
• Rize Gazetesi (1938c), “Rize’de Bu Sene de Çay Satın Alınacaktır”, 13 Ağustos 1938, p. 2.
• Rize Gazetesi (1938d), “Vilayet Haberleri: Terfi Eden Öğretmenlerimiz”, 26 Mart 1938, p. 2.
• Rize Gazetesi (1938e), “Vilayet haberleri: Sayın umumi müfettişimiz Rize’de”, 25 Haziran 1938, p. 1.
• Rize Gazetesi (1939), “İçtiğimiz Çayı Memlekette Yetiştireceğiz”, 18 Şubat 1939, p. 1-4.
• Rize Gazetesi (1940a), “Vilayetimizin Yıllık Faaliyetleri Ziraat İşleri”, 19. 1 inci Teşrin 1940, p. 2.
• Rize Gazetesi (1940b), “Rize’de Çay Bayramı”, 1 Mayıs 1940, p. 2.
• Rize Gazetesi (1941), “Çay Bayramında İyi Çay Bahçesi Sahiplerine Nakdi İkramiyeler Verildi”, 14 Haziran 1941, pp. 1-4.
• Roth, Rodris (2015), Tea Drinking in 18th-Century America: Its Etiquette and Equipage (CreateSpace Independent Publishing Platform).
• Quataert, Donald (2008), Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908 (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (Çev. Nilay Özok Gündoğan ve Azat Zana Gündoğan).
• Quataert, Donald (2011), Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü (İstanbul: İletişim) (Çev. Tansel Güney).
• Schivelbusch, Wolfgang (2000), Keyif Verici Maddelerin Tarihi (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları) (Çev. Zehra Aksu Yılmazer).
• Standage, Tom (2005), Altı Bardakta Dünya Tarihi (İstanbul: Merkez Kitaplar) (Çev. Ahmet Fethi).
• Saberi, Helen (2010), Tea: A Global History (London: Reaktion Books).
• Saklı, Ali Rıza (2008), Türk Çayının Dünü ve Bugünü Çayın Bölge Tarihindeki Yeri ve Çaykur’un Üreticiye Devri İçin Bir Model Çalışması (İstanbul: Kaknüs).
• Salkaya, Mustafa (1952), “Sayın Bakanımızın Kuzey Doğu Anadolu Gezisine Ait Seyahat Notları III”, Tarım Dergisi, 6: 6-14.
• Selçuk, Cevdet (1956), “Karadeniz Kıyılarında Faydalı Bir Gezi”, Karınca Dergisi, 22: 229, 12-16.
• Suyabatmaz, Arif (1950), “Çay Ziraati İçin Temennimiz”, Zümrüt Rize Gazetesi, 4 Ağustos 1950, p. 1.
• Taş, İlker (2014), “Çay olmasa biz de olmazdık”, http://www.aljazeera.com.tr/haber/cay-olmasa-biz-de-olmazdik (02.04.2020).
• TBMM (1338), Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, Devre:1, cilt:2, içtima:2, inikat: 156. celse: 3, 7 Şubat 1338, 1922, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/GZC/d01/CILT02/gcz01002156.pdf (02.04.2020).
• TBMM (1340a), Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, cilt:5, 91. İçtima, 28 Kânunusani 1340, Pazartesi, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c005/tbmm02005091.pdf (02.04.2020).
• TBMM (1340b), Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, cilt:5, 95. İçtima, 4 Şubat 1340 Pazartesi, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c005/tbmm02005095.pdf (02.04.2020).
• TBMM (1340c), Rize Vilâyetiyle Borçka Kazâsında Fındık Portakal, Limon, Mandarina ve Çay Yetiştirilmesi Hakkında Kânun, 6 Şubat 1340, 407 Sayı: 59, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200407.pdf. (02.04.2020).
• TBMM (1940a), Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: VI, İçtima:1, cilt:9, 28. İnikad, 18.03.1940 Pazartesi, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d06/c009/tbmm06009028.pdf (02.04.2020).
• TBMM (1940b), Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: VI, İçtima:1, cilt:9, 29. İnikad, 20.03.1940, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d06/c009/tbmm06009029.pdf (02.04.2020).
• TBMM (1940c), Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: VI, İçtima: 1, cilt:9, 32. İnikad, 27.03.1940, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d06/c009/tbmm06009032.pdf (02.04.2020).
• Tekeli, İlhan and Selim İlkin (1988), “Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları Modernleşme Çabaları”, Pamuk, Şevket and Zafer Toprak (Ed.), Türkiye’de Tarımsal Yapılar (İstanbul: Yurt Yayınevi): 37-89.
• Tekeli, Sait Tahsin (1946), “Rize’de Çay Yetiştirilmesi ve Rize Çayları Üzerine Araştırmalar”, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Dergisi, 5, 210: 347-387.
• Tekeli, Sait Tahsin (1962), Çay Teknolojisi (Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları).
• Tekeli, Sait Tahsin (1976), Çay Yetiştirme İşleme Pazarlama (Ankara: Dönüm Yayınları).
• Tekeli, Sait Tahsin and Kemal Gökçe (1942), “Rize Çayları Üzerine Teknik Araştırmalar II”, Ziraat Dergisi, 35, 7-15.
• Tunçer, Hadiye (1958), Kırk Yıllık Meslekdaşlarımız (Ankara: Ayyıldız Matbaası/Türk Yüksek Ziraat Mühendisleri Birliği Yayınları).
• TVS (1869/1993), Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869 Cilt 1 (Trabzon: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı) (Haz. Kudret Emiroğlu).
• TVS (1901/2008), Trabzon Vilayeti Salnamesi 1901 Cilt 19 (Trabzon: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı) (Haz. Kudret Emiroğlu).
• TVS (1902/2008), Trabzon Vilayeti Salnamesi 1902 Cilt 20 (Trabzon: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı) (Haz. Kudret Emiroğlu).
• Ulusoy, Ahmet and Murat Şeker (2013), Türkiye’de Değişen Çay Tüketim Alışkanlıkları Araştırması (Trabzon: Trabzon Ticaret Borsası).
• Yıldırmaz, Sinan (2010), “Kente Yönelen Köylüler Kırsal Yapının Dönüşümü Göç ve Gecekondu”, Şen, Besime and Ali Ekber Doğan (Ed.), Tarih Sınıflar ve Kent (Ankara: Dipnot): 398-464.
• Yılmazoğlu, Salih (1936a), “Türkiye’de Çay Tarımı”, Rize Gazetesi, 18 Nisan 1936, p. 6.
• Yılmazoğlu, Salih (1936b), “Türkiye’de Çay Tarımı 2”, Rize Gazetesi, 25 Nisan 1936, pp. 6-7.
• Yılmazoğlu, Salih. (1936c), “Türkiye’de Çay Tarımı 3”, Rize Gazetesi, 2 Mayıs 1936, p. 6.
• Zaman, Serhat and Ogün Coşkun (2008), “Rize İlinin Nüfus Coğrafyası Özellikleri ve Bunları Etkileyen Etmenler Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (2): 263-283.
• Zihnioğlu, Asım (1998), Bir Yeşilin Peşinde (Ankara: TÜBİTAK).
• Zümrüt Rize Gazetesi (1953a), “3 Yıl 27 Yılı Gölgede Bıraktı”, 15 Aralık 1953, pp. 1-3.
• Zümrüt Rize Gazetesi (1953b), “Asırların Acısı Üç Yılda Yok Ediliverdi”, 17 Aralık 1953, p. 1.