DAĞISTAN’DAN ÇİN’E UZANAN İLİM YOLCULUĞU: ÇİN VÂİZİ DAĞISTANLI SEYYİD MEHMET TAHİR EFENDİ (Hayatı, Eserleri ve İstiklal Mahkemesinde Yargılanma Süreci)

Yıl 2021, , 439 - 460, 23.12.2021

Esra Yıldız

https://doi.org/10.52115/apjir.1034919

Öz

Osmanlı Devleti, miras aldığı İslam kültürünü uzak doğu ülkelerinden Çin’e kadar taşımıştır. “İttihâd-ı İslam’ı” sağlamak ve Müslüman halkı “İslam Halifesi”ne bağlamak için bu bölgelere ilim adamları göndermiştir. Osmanlı Devleti ile Uzak Doğu arasında bir nevi köprü vazifesi gören ulema, ailelerinden uzakta birçok sıkıntıya göğüs germiş ve gittikleri yerlerdeki halkın manevî destekçileri olmuşlardır. Çin’e gönderilen ilim heyeti içerisinde yer alan Ahmed Hüsameddin Dağıstânî’nin halifelerinden ve Hz. Peygamber’in nesebinden Seyyid Mehmet Tahir Efendi, kendisini ilme ve Kafkasya Müslümanlarının maruz kaldığı zulme karşı direniş mücadelesine adamıştır.
Bu çalışmada, “Çin Vaizi Dağıstanlı Seyyid Mehmet Tahir Efendi’nin Uzak Doğu’daki İslam Birliği Politikasına Katkıları” ele alınmıştır. Şeyhülislâmlığın ve Osmanlı ulemasının temel kaynaklarından birisi olan Meşihat Arşivi’ndeki defter ve belgeler ışığında Seyyid Mehmet Tahir Efendi’nin eğitim ve hizmet hayatı, nesebi, ilim yolculuğu ve Çin’de vazifelendirilmesi, yazdığı eser ve makaleleri, Yeni Kafkasya Gazetesi, Şimali Kafkasya Cemiyeti ve Lozan Mahkûm Milletler Konferansındaki faaliyetleri ayrıntılı izah edilmiştir. Böylece Dağıstan’dan Çin’e uzanan ilim ve kültür yolcusu Seyyid Mehmed Tahir Efendi’nin mücadelesi ilim dünyasına tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

: II. Abdülhamit, Seyyid Mehmet Tahir Efendi, Uzak Doğu, Çin, İstiklal Mahkemesi.

SCIENCE JOURNEY FROM DAGESTAN TO CHINA: DAGESTANI SAYYID MEHMET TAHIR EFENDI, THE PREACHER OF CHINA (His Life, Works, and Trial Process in the Independence Tribunal)

Öz

state sent scholars to these regions to ensure the Islamic Union and to connect the Muslim people to the Islamic Caliphate. The ulama, being a kind of bridge between the Ottoman State and the Far East, endured many troubles away from their families and became the moral supporters of the people in the places they reached. Sayyid Mehmet Tahir Efendi, who was one of the caliphs of Ahmed Husameddin Dagestani and from the ancestry of the Prophet Mohammad (pbuh), was among the scientific delegation sent to China. He devoted himself to science and the struggle of resistance against the persecution of Caucasian Muslims.
In this study, "The Contribution of Dagestani Sayyid Mehmet Tahir Efendi, the Preacher of China, to the Islamic Union Policy in the Far East" was discussed. The following details about Sayyid Mehmet Tahir Efendi were explained in the light of the registers and the documents in the Meshihat Archive, which was one of the main sources of Shayk al-Islam Institution and Ottoman scholars: his education and service life, lineage, scientific journey, assignment in China, written works and articles activities in New Caucasus Newspaper, North Caucasian Society and Lausanne Conference. Thus, the struggle of Sayyid Mehmet Tahir Efendi, a traveller of science and culture from Dagestan to China, was introduced to the world of science.

Anahtar Kelimeler

Abdul Hamid II, Sayyid Mehmet Tahir Efendi, the Far East, China, Independence Tribunal.

Kaynakça

• Akiba, Jun. “Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya’ya Ulema Gönderme Girişimi”. Annals of Japan Association for Middle East Studies 29/1 (2013), 129-143.
• Akpınar, Mahmut. “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 36/2 (2012), 79-119.
• Akpınar, Yavuz ve Güngör, Gözde. “Hüseyinzâde Ali Turan’ın Arşivi’ndeki Belgeler-1”. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 20 (Ocak-Haziran 2011), 1-25.
• Akpınar, Yavuz v.dğr.. Mehmet Emin Resulzâde, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti. İstanbul, 1990.
• Alkan, Harun. Ahmed Hüsâmeddin Dağıstanî’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aykurt, Çetin. “Bir Büyük Düşünce: Pekin Hamidiyye Üniversitesi”. Tarih İncelemeleri Dergisi [Lozan Barış Antlaşması’nın 90. Yılı Özel Sayısı] 28/1 (2013), 37-49.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). BEO, Meşihat; 307335; BOA, Y.PRK. 29/407.
• Berzeg, Sefer E. “Şimali Kafkas Cemiyeti Nizamnamesi’ Hakkında Bazı Notlar ve Şimali Kafkas Cemiyeti”. Kafkasya Gerçeği 3, Samsun, 1991, 28-32.
• Berzeg, Sefer E. Gurbetteki Kafkasya’dan Belgeler. Ankara: Şafak Matbaası, 1985. Berzeg, Sefer E. Kafkasya ve Çerkesler Bibliyografyası. Samsun: Kafkasya Gerçeği Yayınevi, 1996.
• Berzeg, Sefer E. Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü. Samsun: Kafkasya Gerçeği Yayınevi, 1995.
• Berzeg, Sefer E. Türkiye Kurtuluş Savaşı'nda Çerkes Göçmenleri II. İstanbul, Nart Yayıncılık,1990.
• Beyanülhak. 6/143 İstanbul, 2 Kânûn-ı sânî 1327/15 Ocak 1912, 2563-2564.
• Bir, Berat. “Şimali Kafkas Cemiyeti’ ve Şubelerine Gönderdiği 1919 Tarihli Bir Talimatname”. Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi 68-70 İstanbul 1988, 12-14.
• Can, Adem. Yeni Kafkasya Mecmuası (İnceleme ve Edebiyatla İlgili Metinler). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Cumhuriyet. No. 582, 21 Kânûn-ı evvel 1341/1925-5 Cemâdiülâhire 1344.
• Cumhuriyet. No. 585, 23 Kânûn-ı evvel 1341/1925 -8 Cemâdiülâhire 1344.
• Çelik, Mehmet. “Panislamizm’in Etki Alanı Çerçevesinde Çin’e Gönderilen Enver Paşa ve Heyetinin Faaliyetleri”. Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmaları Dergisi 7/14 (2015), 257-275.
• Erel, Şerafettin. Dağıstan ve Dağıstanlılar. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1961.
• Georgeon, François. Sultan II. Abdülhamid. çev. Ali Berktay. İstanbul: Homer Kitabevi, 2006.
• Georgenon, François. Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935). çev: Alev Er. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü'l-eşrâflık Müessesesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2021. Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Meşîhat Arşivindeki Nakîbü’l-eşrâf Defterleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 8 (Aralık 2014), 213-285.
• İBB Atatürk Kitaplığı. İSTİKA. Bel_Osm_K.01895.
• İBB Atatürk Kitaplığı. Sırat-ı Müstakim [Sebilü'r-Reşad] 7/ 173 İstanbul: Eşref Edib, 15 Kânûn-ı evvel 1327/28 Aralık 1911, 269-272; 6/139 (Nisan 1327/Nisan 1911), 140; SM_01603; (Nisan 1327/Nisan 1911), 6/139, 140.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Arz ve İrade Defterleri. No. 2.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, THR. 80/124.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, THR. 86/148.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, THR. 80/124.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. SAİD. No. 95/13, 924A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. SAİD. 68/5, 597/A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Maaş Defteri. No. 5; Maaş Defteri. No. 9
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Maaş Defterleri. No. 26; Maaş Defteri. No. 48.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, TCC. 216/20; 217/20; 219/6.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, TCC. 219/17; 222/11; 224/1; 224/14.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. MŞH, TCC. 227/3; 230/2; 230/7; 231/18; 235/4; 235/16.
• Jaschke, Gothard. “1916 Lozan Konferansında Şimali Kafkasyalılar”. Yeni Kafkasya 1/4, (1957), 9.
• Kılınç, Arzu. “II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid I Kayseri 2011, 265-279.
• Kısakürek, Necip Fâzıl. Son Devrin Din Mazlumları. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1974.
• Kurt, Songül Keçeci. “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Osmanlı Basınında Çin Müslümanları ve Eğitimi”. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 81 (2017), 233-259.
• Kutluca, Zeynep Şeyma. Ahmed Hüsameddin Dağıstanî’nin Zübdetü’l-merâtib İsimli Eseri (İnceleme ve Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Mardin, Şerif. “XIX. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti”. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi II İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Nedim, Ahmed. Ankara İstiklal Mahkemesi Zabıtları 1926. İstanbul: İşaret Yayınları, 1993.
• Nur, Rıza. Moskova- Sakarya Hatıraları. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991.
• Özcan, Azmi. “İttihâd-ı İslam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001, 23/470-475.
• Seyyid Mehmed Tahir Dağıstani. Zübdetü’l-Makal fî ilmi’l-Hâl. İstanbul: Arif Efendi Matbaası, 1320.
• Sırma, İhsan Süreyya. “Sultan II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/3-4 (1979), 199-205.
• Sırma, İhsan Süreyya. “II. Abdülhamid'in Çin Müslümanlarını Sünnî Mezhebine Bağlama Gayretlerine Dâir Bir Belge”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi [Ord. Prof. İ. Hakkı Uzunçarşılı Hâtıra Sayısı] 32 (1979), 559-562.
• Sırma, İhsan Süreyya. II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti. 7.Baskı İstanbul: Beyan Yayınları, 1994.
• Sırma, İhsan Süreyya. “Pekin Hamidiyye Üniversitesi”. Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4 (1980), 159-170.
• Tahirü’l-Mevlevî. Matbuat Âlemindeki Hayatım İstiklal Mahkemesi Hatıraları. Haz. Nurcan Boşdurmaz, İstanbul: Büyüyenay yayınları, 2016.
• Temel, Mehmet. “Atatürk Devrimlerinin Çin Aydınlarınca Algılanışı ve XX. Yüzyılın İlk Yarısındaki Türkiye-Çin İlişkilerine Yansıması”. Türkiyat Araştırmalar Dergisi 21 (2007), 105-123.
• Toros, Taha. “Çin’e Giden Nasihat Heyeti”. Yakın Tarihimiz 19 (Nisan 1982). Yavuz, Hakan. “Pan-İslamizmin Yanlış Yorumlanması- Bir Değerlendirme Yazısı”. Türkiye Günlüğü 17 (1991).
• Yerlikaya, İlhan. XIX Yüzyıl Osmanlı Siyasi Hayatında Basiret Gazetesi (Pangermenizm-Panislamizm-Panislavizm Osmanlıcılık Fikirleri). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Yıldız, Esra. Şeyhülislâmlık Belgelerinde Hz. Peygamber'in İlmî Mirası (1879-1924) yılları Seyyid Ulema Biyografileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.