YA VAHDET YA DA FELAKET: BİRİNCİ HARBİN SONUNDA BİR KURTULUŞ REÇETESİ OLARAK BİRLİK ÇAĞRISI

Yıl 2023, , 358 - 374, 20.12.2023

Ali Bilgenoğlu

https://doi.org/10.52115/apjir.1363566

Öz

İmparatorluktan Cumhuriyete geçiş süreci hiç kuşku yok ki modern Türk tarihinin en kritik dönemidir. Son dönem Osmanlı, erken dönem Cumhuriyet devrinin son derece üretken bir mütefekkiri olarak Ömer Rıza hem çöküşe hem de dirilişe şahitlik etmiş; bu sancılı sürecin tüm boyutlarına vakıf olmuş kıymetli bir yazardır. Gerek Mısır ve Türkiye basınında yayımlanmış siyasi makaleleri gerekse telif ve tercüme eserleri göz önüne alındığında bunu sağlıklı bir şekilde gözlemleyebilmek mümkündür. Modern Osmanlı-Türk İslamcı düşüncesinin önemli isimlerinden biri olan Rıza Osmanlı’nın son senelerinde çöküşe giden sürecin bizzat tanığı olarak Hilafet çatısı altında Müslümanlar arasındaki birliğin sağlanmasına, birliği zedeleyen çatışma ve ihtilafların izalesine nasıl çaba harcadıysa aynı azim ve inançla cumhuriyet devrinde de Türkiye’nin öncü rolüyle İslam dünyasında birliğin sağlanabilmesi yolunda emek vermiştir.
Bu çalışmanın ana araştırma konusunu teşkil eden Ömer Rıza’nın Birinci Dünya Savaşı’nın sonunu müteakip Sırat-ı Müstakim Dergisi’nde yayımladığı yazılar ömrü boyunca kalemini vakfettiği İslam’da birliğin tesis edilmesine yönelik gayretlerinin bir parçası olarak görülmelidir. Özellikle büyük harbin sona erdiği, Osmanlı Devleti’nin savaştan yenik çıktığı 1919 yılı gibi kritik bir dönemde yazarın Müslümanlara dönük olarak yaptığı birlik çağrılarını, İslam’da birlik idealine zarar verdiğine inandığı başta milliyetçilik hareketleri olmak üzere muhtelif çatışma noktalarından uzak durulması hakkındaki ısrarlı vurgularını ve politik öz eleştirilerini içeren bu yazılar Ömer Rıza’nın bir taraftan her şeye rağmen ümitsizliğe düşmediğini, istiklal arzusunun en canlı biçimde yaşamaya devam ettiğini öte yandan da kendi düşünce evreninde olgunlaştırdığı kurtuluş reçetelerini içerisinde barındıran birer tarihi vesika niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ömer Rıza, Osmanlı Devleti, Hilafet, İslam Birliği, Milliyetçilik

Kaynakça

• Akpınar, Ali, “Çok Yönlü Bir Kişilik Olarak Ömer Rıza Doğrul (1893-1952)”, I. Burdur Sempozyumu Bildiriler, 1/439- 447. 2005.
• Akpınar, Ali, “Tanrı Buyruğu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39/571-572. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Alpay Gün, Mine, “Ömer Rıza Doğrul ve Selamet Mecmuası”, İslam’ı Uyandırmak: Çok Partili Yaşama Geçilirken İslamcı Düşünce Dergiler, ed. Lütfi Sunar. 269-289. İlem, 2018.
• Aykut, Ayhan, “İslam-Türk Ansiklopedisi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 23/57-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Büyüker, Kâmil, “Mecmua İçinde Ansiklopedi, Ansiklopedi İçinde Mecmua: İslam-Türk Ansiklopedisi/Muhitü’lMaârif Mecmuası (1940-1948)”, İslam’ı Uyandırmak: Çok Partili Yaşama Geçilirken İslamcı Düşünce Dergiler, ed. Lütfi Sunar. 227-251. İlem, 2018.
• Düzdağ, Ertuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, 5, İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Ömer Rıza Doğrul”, İstanbul Ansiklopedisi, 9/4651-4653. İstanbul: Koçu Yayınları, 1958.
• Lewis, Bernard, “Islamic Revival in Turkey”, International Affairs, 28/1 (1952), 38-48.
• Ömer Rıza, “Âlem-i İslam’da Mevkiimiz-II”, Sırat-ı Müstakim, (13 Şubat 1335/13 Şubat 1919), 9-11.
• Ömer Rıza, “Âlem-i İslam’da Mevkiimiz”, Sırat-ı Müstakim, (9 Kanûnisânî 1335/9 Ocak 1919), 393-394.
• Ömer Rıza, “İstiklalimiz”, Sırat-ı Müstakim, (5 Haziran 1335/5 Haziran 1919), 24-26.
• Ömer Rıza, “İttihâd-ı Millî”, Sırat-ı Müstakim, (3 Nisan 1335/3 Nisan 1919), 120-122.
• Ömer Rıza, “Ne Yapacağız?”, Sırat-ı Müstakim, (6 Mart 1335/6 Mart 1919), 56-58.
• Ömer Rıza, “Türk, Arap, Kürd”, Sırat-ı Müstakim, (17 Temmuz 1335/17 Temmuz 1919), 111-112.
• Ömer Rıza, “Vilâyat-ı Ârabiyye Hakkında”, Sırat-ı Müstakim, (26 Haziran 1335/26 Haziran 1919), 77-79.
• Öztürk, Kazım, Türk Parlamento Tarihi: TBMM IX. Dönem 1950-1954, VII, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, 1998.
• Uzun, Mustafa İsmet, “Ömer Rıza Doğrul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 9/489-492. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.