Babur-Nâme’deki Mesafe ve Uzunluk Birimleri

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 212 - 230, 21.08.2020

Seda Kavallı

Öz

Tarih boyunca insanoğlu günlük hayatta kullandığı nesnelerin uzunluğunu, ağırlığını ya da mekanlar, şehirler arasındaki mesafeleri kıyaslamak için ölçme gereği duymuştur. Bu ölçme işlemini de dilin sunduğu imkanlarla farklı biçimlerde ifade etmiştir. İnsanoğlu bazen günlük hayatında kullandığı ya da doğada yer alan bir nesneyi temel alarak, bazen de vücudun bazı organlarıyla kıyaslamalar yaparak ölçme işlemini gerçekleştirmiştir.
Her milletin kendine özgü bir ölçü sistemi vardır. Bugünkü ortak metrik sistemin kabulüne kadar ölçü adlarında farklı terimler kullanılmıştır. Türk dili, bu terimleri kullanırken ya kendi kelime türetme yolları ile yeni kelimeler türetmiş ya da yabancı dillerden yeni terimler alıntılamıştır.
Bu makalede Gazi Zahirüddin Muhammed Babur’un Babur-nâme (Vekayi) adlı eserinin Fergana, Kabil ve Hindistan bölümlerinde geçen ‘mesafe ve uzunluk’ birimleri ile ilgili terimler üzerinde durulmuştur. Babur-nâme’nin Haydarâbâd nüshası esas alınarak metinde geçen mesafe ve uzunluk birimleri ile ilgili terimler taranmış, bu terimlerin metinde ifade ettiği anlamlar örnekleriyle verilmiştir. Ayrıca bu terimler etimolojik bakımdan ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi

Kaynakça

• Kitaplar Referans1 ARAT, Reşit Rahmeti (1987). Vekayi-Babur’un Hâtıratı, Cilt:I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans2 ----------------------- (2006). Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacib, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Referans3 CAFEROĞLU, Ahmet (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans4 CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century, Clarendon Press, Oxford.
• Referans5 DEVELLİOĞLU, Ferit (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• EReferans6 RCİLASUN, Ahmet B.. AKKOYUNLU, Ziyat (2014), Divanu Lugati't-Turk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans7 ERDAL, Marcel. (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach To The Lexicon, Vol. II, Wiesbaden.
• Referans8 ERKAL, Mehmet (1991). “Arpa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3: sayfa 391-392.
• Referans9 GABAIN, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans10 HALAÇOĞLU, Yusuf (2004). “Menzil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 29: sayfa 159-161.
• Referans11 HINZ, Walter (1990). İslamda Ölçü Sistemleri (Çev. Acar Sevim), Marmara Üniversitesi Yayınları No.587, İstanbul.
• Referans12 KANAR, Mehmet (2019). Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul.
• Referans13 LESSING, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (Cilt I-II) (Çev. Günay Karaağaç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans14 Mahmud Bin Ali (2014). Nehcü’l-Ferâdis, Uştmahlarnıng Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu)(Tıpkı basım ve çeviri yazı Janos ECKMANN, Yayımlayanlar Semih TEZCAN-Hamza ZÜLFİKAR, Dizin-Sözlük Aysu ATA), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans15 MAHMUD, Kaşgarlı (2014). Divanu Lugati't-Türk (Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans16 RABGUZİ (1997). Kısasü’l-enbiya (Peygamber Kıssaları) (Cilt I-II) (Haz. Aysu Ata), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans17 SAMİ, Şemseddin (2009). Kamus-ı Türkî (Haz. Ömer Faruk Akün), Kapı Yayınları, İstanbul.
• Referans18 STEINGASS, F. (2005). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Referans19 TEKİN, Talat (2014). Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Referans20 ÜNLÜ, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
• Referans21 YÜCEL, Bilâl (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Makaleler Referans22 ATMACA, Emine, Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Sayı
• Referans23 KAMAN, Sevda, Firdevsü’l-İkbâl’de Geçen Ağırlık, Mesafe ve Uzunluk Ölçü Adları, Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, ISSN: 2149-5866 Cilt:5, Sayı: 1, s. 48-68, Yaz 2018.
• Referans24 KARABEYOĞLU, Adnan (2012). “Babürnamedeki Bazı Cümle Yapıları Üzerine.” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, s. 427-442.
• Referans25 RAHİMİ, Farhad (2018), Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyası, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(1), 69-104.
• Referans26 ORAL SEYHAN, Tanju (2007), Çağatayca İki Zafername Tercümesinde Kullanılan Bazı Uzunluk Ölçüsü Birimleri, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 2.
• Tezler Referans27 ÇEVİK, Gökhan (2014), Babur-nâme’nin [184a-244b] Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Referans28 GÜZELDİR, Muharrem (2002), Abuşka Lügati (Giriş-Metin-İndeks), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Referans29 KAVALLI, Seda (2016), Babur-nâme’nin [304a-382a] Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Referans30 KOCA, Duygu (2013), Babur-nâme’nin [1b-60b] Arasındaki Bölümünün Gramatikal Dizini ve Sözlüğü, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Referans31 ŞEN, Mesut (1993), “Gazi Zahirüddin Muhammed Babur (Giriş-Metin (Kabil ve Hindistan Bölümleri)-Açıklamalı Dizin)”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Referans32 ŞİRİN, Bilal İsmanil (2017), Babur-nâme’nin [120a-183a] Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Referans33 ŞEN, Mesut (1993), Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Giriş-metin (Kabil veHindistan Bölümleri) Açıklamalı Dizin, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Referans34 TERES, Ersin (2009), Çağataycada Söz Yapımı, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Referans35 TERZİOĞLU, Hakan (2016), Babur-nâme’nin [245a-304b] Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sempozyum /Konferans / Bildiriler Referans36 TEKCAN, Münevver (2006), “Qariš, a Unit of Measurement in Turkic Languages”, Man and Nature in the Altaic World, s.399.
• Referans37 ÖZYETGİN, Melek, Tarihi Türk Dili Alanında Uzunluk Mesafe Ölçümünde Kullanılan Birimler, ICANAS 38 (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), Ankara, Türkiye, 10-15 Temmuz 2007.
• Diğer Yayınlar Referans38 KALLEK, Cengiz (1992). “Batman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 5: sayfa 199-200.
• Referans39 KALLEK, Cengiz (2005). “Mil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 30: sayfa 53-54.
• Referans40 KALLEK, Cengiz (2005). “Miskal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 30: sayfa 182-183.