Zühd Döneminde Basra ve Horasanlı Zahid/Sufilerin Kesb ve Tevekkül Anlayışı

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 188 - 211, 21.08.2020

Sezai Küçük Zahit Enes Çakar

Öz

Tasavvuf tarihinin ilk dönemi olarak nitelenen zühd dönemi Kur’an ve Sünnetten hareketle ortaya çıkmış bir zaman dilimi olarak kabul edilir. Bu dönem tasavvufun temellerinin atıldığı bir dönem olması sebebiyle birçok tasavvufi konunun ele alınışı açısından da önemlidir. Bu dönemde zahid/sufilerin mühim meşgalelerinden biri de kesb ve tevekkül anlayışı olmuştur. Bu anlayış o dönemde oluşan mekteblerde farklı cepheleriyle ele alınıp tartışıldığı gibi özellikle Basra ve Horasan mektebi mensubu zahid/sufilerce de üzerinde durulmuştur. Bu hususta zühdün gereği olarak aşırı yorumlar ortaya çıktığı gibi, Basra ve Horasanlı zahidlerde olduğu gibi başkasına muhtaç olmamak için bir meslek sahibi olup dünya rızkı kazanmanın (kesb) tevekküle engel olmadığı gibi elde edilen dünyalığa bağlanmanın da tevekkülü ortadan kaldıracağı yorumları yapılmıştır.
Bu makalede Basra ve Horasan zühd mekteplerinde bu iki kavramın nasıl anlaşılıp yorumlandığı üzerinde durulacaktır. Buradan hareketle de zâhidler tarafından kesb ve tevekkül hususunda genel tavrın nasıl olduğuna ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, zühd, kesb, tevekkül

Kaynakça

• [1]Afîfî, Ebü’l-Alâ, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat, trc., Ekrem Demirli, Abdullah Kartal, İstanbul: İz Yay., 2015.
• [2]Ankaravî, İsmâil Rusûhî, Minhâcü’l-Fukarâ, haz. Safi Arpaguş, İstanbul: Vefa Yay., 2008.
• [3]Attâr, Ebû Hâmid Ferîdüddîn, Tezkiretü’l Evliya, haz. Mehmet Zahit Kotku, İstanbul: Seha Neşriyat, 1983.
• [4]Attâr, Evliya Tezkireleri, trc., Süleyman Uludağ, yy.: Kabalcı Yay., 2012.
• [5]Aynî, Mehmed Ali, Tasavvuf Tarihi, trc., Hüseyin Rahmi Yananlı, İstanbul: Büyüyenay Yay., 2017.
• [6]Başer, Hacı Bayram, Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Süreci, İstanbul: Klasik, 2017.
• [7]Bardakçı, Mehmet Necmettin, Abdullah İbn Mübarek (İlk Müslüman Türk Âlim, Zâhid ve Gâzisi), İstanbul: Rağbet Yay., 2016.
• [8]Bardakçı, Mehmet Necmettin, İbnü‟l-Arîf ve Mehâsinü‟l Mecâlis, İstanbul: Sır Yay., 2005.
• [9]Bolat, Ali, “Şakîk-ı Belhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2010, c. 38.
• [10]Cebecioğlu, Ethem, “Zühd”, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Otto, 2014.
• [11]Ceyhan, Semih, “Zühd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2013, c. 44.
• [12]el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf, “zühd”, et-Taʿrîfât: Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, çev. Arif Erkan, İstanbul: Bahar Yay., 1997.
• [13]Demirci, Mehmet, “Mâlik b. Dînâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2003, c. 27.
• [14]Doğan, İshak (edit.), Zühd – Hasan-ı Basrî, Konya: Hüner Yay., 2012.
• [15]Doğrul, Ömer Rıza, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, İstanbul: Kaknüs Yay., 2008.
• [16]Feyzü’l-Furkân Kurân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, çev. Hasan Tahsin Feyizli, İstanbul: Server İletişim, 2013.
• [17]Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda îtikadî İslâm Mezhepleri, Ankara: Selçuk Yay., 1990.
• [18]Gazâlî, Ebû Hâmid, İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn, trc., Ali Arslan, İstanbul: Merve Yay., 2016, c. 4.
• [19]Gazâlî, Kalplerin Keşfi: Mükâşefetu’l Kulûb, trc., Abdulhalık Duran, İstanbul: Yani Şafak, 2005.
• [20]Görgün, Tahsin, “Hasan-ı Basrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1997, c. 16.
• [21]H. Kamil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004.
• [22]Haksever, Ahmet Cihad, Tasavvufu Anlama Kılavuzu, Ankara: Otto, 2017.
• [23]el-Harrâz, Ebû Saîd, Kitâbu‟s-Sıdk Doğruluk Kitabı, haz. Himmet Konur, İstanbul: Rağbet Yay., 2014.
• [24]Hücvîrî, Hakikat Bilgisi Keşfu’l-Mahcûb, trc., Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 2016.
• [25]İbn Haldûn, Tasavvufun Mahiyeti - Şifâu’s-Sâil, haz., Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 1997.
• [26]İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid Mâce el-Kazvînî, es-Sünen-i İbn Mâce, nşr. Sıtkı Cemîl el-‘Attar, Beyrut: Dâr’ül-Fikr, 1424/2003.
• [27]İbn Manzûr, Ebü’l Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, “zühd”, Lisân’ül-‘Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1990, c. 3.
• [28]İbnü’l-Cevzî, Sıfatü‟s-Safve, trc., Abdülvehhab Öztürk, İstanbul: Kahraman Yay., 2006.
• [29]el-İsfahânî, Râgıb, “z-h-d”, el-Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü, trc. Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu, İstanbul: Çıra Yay., 2012.
• [30]el-Isfehânî, Ebû Nuaym, Hilyetu‟l Evliya ve-Tabakâtu‟l-Asfiyâ, trc., Hüseyin Yıldız ve diğerleri, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015, c. 1-2, 6.
• [31]Kâşânî, Abdürrezzâk, “Zühd”, Istılâhâtü’s-sûfiyye, tahk. Assem İbrahim el-Kayyali, Lübnan-Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, 1433/2012.
• [32]Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim, Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 2016.
• [33]Kubat, Mehmet, Hasan el-Basrî Hayatı, İlmi Kişiliği ve Kelâm İlmindeki Yeri, İstanbul: Çıra Yay., 2008.
• [34]Kubat, Mehmet,,“Kadere Dair İki Risâle”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2008, c. 3, sayı: 1.
• [35]el-Kuşeyrî, Ebü’l-Kasım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, trc., Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 1991.
• [36]Küçük, Hülya - Ceyhan, Semih, “Râbia el-Adeviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2007, c. 34.
• [37]Küçük, Raşit, “Abdullah b. Mübârek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1988, c. 1.
• [38]el-Muhâsibî, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, Helal Rızık ve Namazın Anlaşılması Kitâbü’l-Mekâsib-Fehmü’ṣ-ṣalât, trc., Muhammed Coşkun, İstanbul: İlk Harf Yay., 2018.
• [39]Ritter, Hellmut, “Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu”, trc. Lütfi Doğan, Yaşar Kutluay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sayı: 3-4, 1954.
• [40]Öngören, Reşat, “İbrâhim b. Edhem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2000, c. 21.
• [41]Özköse, Kadir, “Zühd ve Sûfîlerin Zühde Yükledikleri Anlam (Tasavvufta Dünyevileşmeye Tepkisel Yaklaşım)” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, c. 6, sayı: 1.
• [42]Schimmel, Annemarie, İslamın Mistik Boyutları, trc., Ergun Kocabıyık, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• [43]Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî, el-Lüma‘ - İslam Tasavvufu, trc. H. Kâmil Yılmaz, Ankara: Altınoluk Yay., 1996.
• [44]Sühreverdî, Şehâbeddin, ʿAvârifü’l-maʿârif Tasavvufun Esasları, trc., H. Kâmil Yılmaz ve diğerleri., İstanbul: Vefa Yay., 1989.
• [45]es-Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed, İlk Zâhid ve Sûfîler Tabakâtu’s-Sûfiyye, trc., Abdurrezzak Tek, Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• [46]Tek, Abdurrezzak, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa: Bursa Akademi, 2016.
• [47]et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, Sünenü’t-Tirmizî (el-Câmi’u’l-kebîr), Bağdat: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1415/1996.
• [48]Tonbul, Önder, İlk Dönem Sûfilerine Göre Tevekkül Anlayışı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü , Isparta 2017.
• [49]Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Ataç Yay., 2015.
• [50]Türer, Osman, “Fudayl b. İyâz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1996, c. 13.
• [51]Uludağ, Süleyman, “Züht”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay., 2012.
• [52]Uludağ, Süleyman, “Hasan-ı Basrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1997, c. 16.
• [53]Yetik, Erhan, “Habîb el-Acemî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1996, c. 14.
• [54]Yıldırım, Mustafa, İlk Dönem Zahidleri ve Zühd Anlayışları (Sahabe dönemi, Hicri I. ve II. Asır), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2017.