17. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Kadızâdeliler Sivasîler Arasında Musâfaha-İnhinâ Tartışmaları

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 44 - 60, 11.04.2021

Ali Durmuş

https://doi.org/10.52115/apjir.889517

Öz

Bu makale 17. Yüzyılda Osmanlı Devletinde dinî siyasî sebeplerle ortaya çıkan, yaklaşık bir asır boyunca devleti çeşitli yönlerden meşgul eden ve bazı kutuplaşmalara neden olan Kadızâdeliler Hareketi’nin musâfaha ve inhinâ ile ilgili görüşlerini içermektedir. Kadızâde Mehmed Efendi’ye nispetle Kadızâdeliler olarak anılan söz konusu hareket tarih boyunca çeşitli zamanlarda ve coğrafyalarda tartışılan bir takım itikadî, fıkhî ve tasavvufî meseleleri yeniden gündeme taşımıştır. Bu meseleler arasında musâfaha ve inhinâ da bu açıdan dikkat çekmektedir. Dolayısıyla bu noktadan hareketle, çalışmamızın temeli onların bu iki kavram hakkındaki düşünceleri üzerine oluşturulmuştur. Bunun yanı sıra Kadızâdeliler hareketinin ortaya çıkışından itibaren tarihi süreç içerisindeki gelişiminden, hareketi temsil eden liderlerden ve mutasavvıf muhaliflerinden kısaca bahsedilmiştir. Ayrıca Kadızâdelilerden önce, tarih boyunca İslam uleması arasında çeşitli yönlerle tartışılan “musâfaha ve inhinâ” kavramlarının anlamları ele alınmış, ulema ve fukahanın konuyla ilgili lehte ve aleyhte olan görüşleri aktarılarak değerlendirilmiştir. Ardından söz konusu iki konuya yer veren Kadızâde Mehmed Efendi, Ahmed Rûmî Akhisârî, Üstuvânî Mehmed Efendi ve Vânî Mehmed Efendi’nin konuyla ilgili görüşleri aktarılarak değerlendirilmiştir. Bununla birlikte Kadızadelilerin muhalifleri olan Halvetîlerden konuya dair fikir beyan eden Abdülmecid Sivâsî Efendi’nin düşünceleri de kısaca özetlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi,, Osmanlı Devleti,, Kadızâdeliler Hareketi,, Musâfaha,, İnhinâ,

Kaynakça

• Akhisârî, eş-Şeyh Ahmed b. Muhammed el-Rûmî el-Hanefî. Mecâlisu'l-Ebrâr ve Mesâliku'l-Ahyâr ve Mehâifu'l-Bid'i ve Mekâmi'u'l-Eşrâr. ed. eş-Şeyh İrşâd el-Hakk el-Eserî. Lahor-Pakistan: Süheyl Akademi, 2009.
• Bağdatlı, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-῾Ârifîn ve Esmâi’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Muṣannifîn. çev. Kilisli Rıfat Bilge. tsh. İbnül Emin Mahmud Kemal İnal - Avni Aktuç. 2 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1955.
• Baz, İbrahim. Kadızadeliler Sivasiler Tartışması. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Bozkurt, Nebi. “Tokalaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/217-219. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmaîl. Sahîhu'l-Buhârî. Riyad: Dârü's-Selâm li'n-Neşri ve't-Tevzî', 1999.
• Bursalı, Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299–1915. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1333.
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübive’l-Fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çınar, Fatih. “İsmâil es-Sivâsî ve Sûfîlerin Raks/Deverânı Hakkında Verdiği Bir Fetvası”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2009), 323-340.
• Derin, Fahri Çetin. Abdurrahman Abdi Paşa Vekayînamesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Durmuş, Ali. Osmanlıda Dinî Siyasî Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. Kitâbü’s-Sünen. thk. Muhammed Avvâme. 5 cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Efendioğlu, Mehmet. “Selâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/342-343 İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ergin, Refik. İslam Düşüncesinde Zahir-Batın Ayrımı Açısından Kadızâdeliler Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Gökçek, Mehmet Fatih. Behçetî Seyyid İbrahim Efendi Târîh-i Sülâle-i Köprülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Gündoğdu, Cengiz. “17. Yy Osmanlısında Siyasi Otoritenin Ulemâ-Sûfi Yaklaşımına Dair Bir Örnek: IV. Murad-Kadızâde-Sivâsî”. Dini Araştırmalar 2/5 (1999), 203-224.
• Gündoğdu, Cengiz. “Pâdişah-Tarîkat Şeyhi Münasebetleri Açısından Azîz Mahmud Hüdâyî ve Çağdaşı Abdülmecîd-i Sivâsî”. Azîz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildiriler. ed. Hasan Kamil Yılmaz. 2/15-38. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Başkanlığı, 2006.
• Hammer, Joseph Freiherrvon Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Yayına haz. Erol Kılıç, Mümin Çevik. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• Hatipoğlu, İbrahim. "Musâfaha". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/229. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddu’l-Muhtar ʿalâ Dürri’l-Muhtâr Şerhu Tenvîru’l-Ebsâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvaz. 12 cilt. Riyad: Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb, 1463/2003.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 17 cilt. Lübnan: Dâru İhyâ-i Turâsi’l-Arabî, 1419/1999.
• İlhan, Abdullah Sıtkı. "Birgivî Mehmed Efendi'nin Musafaha Adlı Risalesi ve Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi". Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit v.d. 1/252-269. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, 2019.
• el-İzz, b. Abdüsselam İzzeddîn Abdülazîz b. Abdüsselâm es-Sülemî eş-Şâfîî. Kitâbu’l-Fetâvâ, Beyrut: Dâru’l-Maʿârife, 1986.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle fi’l-Musâfaha ba’de’s-Salavât. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 5962-II. 156b-157a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfaa. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu῾cemü'l-Müellifîn Terâcimu Muṣannifi'l-Kütübi’l-῾Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Mîlad, Abdü’n-Nâsır b. Hızır. el-Musâraha fî Ahkâmi’l-Musâfaha. Medine: Dâru’l-Yusr, 1469.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî. Hulasâtü’l-Eser fî Aʿyâni’l-Karni’l-Hâdi Aşer. 4 cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, t.y.
• Mutçalı, Serdar. Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Naima, Mustafa Efendi. Naima Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. 6 Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 1969.
• Nuri, Mustafa Paşa. Netâyicü’l-Vukûat: Kurumlar ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. sad. Neşet Çağatay. 4 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1980.
• Özcan, Abdülkadir. “Edirne Vak’âsı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Rasim, Ahmed. Osmanlı Tarihi. haz. Metin Hasırcı. 8 cilt. İstanbul: Emir Yayınları, 1999.
• Silahdar, Fındıklılı Mehmed Ağa. Silahdar Tarihi. Türk Tarih Encümeni. 2 cilt. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Sivasî, Abdülmecid. Dürer-i Akâid ve Gurer-i Külli Sâikîn ve Kâid. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 300/1. 1a-121a.
• Şeyhi, Mehmed Efendi. eş-Şekaiku’n-Nu’maniyye ve Zeyilleri: Vekayiü’l-Fudala. nşr. Abdülkadir Özcan. 4 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Seyyid Feyzullah Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/527-528. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Vânî, Mehmed Efendi. Beyânu mâ Yuzkeru fî Kerâheti’z-Zikri Cehrân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 406/4. 189b-204a.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz. 4 cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Hüseyin Kassâr. 40 cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1969.