Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdaresi Belgelerinin Ensâb İlmi Açısından Önemi

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 270 - 302, 09.08.2021

Esra Yıldız

https://doi.org/10.52115/apjir.969238

Öz

Osmanlı Devleti, kendisinden önceki Müslüman devletlerden tevarüs ettiği ilmi birikimi geliştirerek gelecek nesillere aktarmıştır. Bunlardan birisi de Arap toplumunda yaygın olan “soybilim, jeneoloji, ensab cetveli, şecere, silsile ve soy kütüğü” gibi kavramlarla da ifade edilen “Ensâb İlmi”dir. Devletin ensab ilmini daha düzenli ve sistematik hale getirmesinin en temel sebebi Hz. Peygamber’in soyunun zekat almaması gerekçesiyle maddi açıdan onları desteklemek ve kendilerine gösterilen saygı ve muhabbetin devamını sağlamaktır. Osmanlı Devleti’nde Hz. Peygamber’in soyundan gelen seyyidlerin nesepleriyle ilgili kayıtların tutulması ve diğer işlemlerin yürütülmesi görevi Şeyhülislamlık bünyesindeki Nakîbü’l-eşrâflığa verilmiştir. Seyyid ulemanın özlük bilgi ve belgeleri de Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdaresi tarafından muhafaza edilmiştir. Meşihat Arşivi’ndeki Sicill-i Ahvâl İdaresi defter ve belgeleri, Hz. Peygamber’in, sahabe-i kirâmın ve diğer meşhur ailelere mensubiyeti bulunan ulemanın nesep bilgilerini ihtiva etmesi açısından birincil kaynaklardır. Bu makalede, “Ensab İlminin İslam Tarihi’ndeki Yeri”, “Son dönem Osmanlı ulemasının Soybilimi Açısından Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdaresi”, “Sicill-i Ahvâl İdaresi’nin Ensab İlmi Açısından Önemi ve Ulemanın Soybilimsel Analizi (1876-1924 yılları)” konuları ele alınacaktır. İlk olarak Şeyhülislâmlığın temel kaynağı olan Meşihat Arşivi’ndeki defter ve belgeler ışığında Osmanlı ulemasının nesep bilgileri tahlil edilecektir. Hz. Peygamber’in nesebine mensup ulemanın seyyidliğini ispatlama yöntemi, sahabe-i kirâm ve dönemin meşhur ailelerinden olan ulemanın nesep bilgileri verilmek suretiyle istatistiki veriler ortaya konulacaktır. Böylece Osmanlı Devleti’nde soybiliminin kullanım alanı ve gerekçesi, devletin jeneoloji alanına yaklaşımı ve resmi olarak kayıt altına alınma işlemleri günyüzüne çıkartılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Meşihat Arşivi, Ensab ilmi, Hz. Peygamber, ulema, soybilim.

THE IMPORTANCE OF BAB-I FATWA SICILL-I AHVÂL ADMINISTRATION DOCUMENTS IN TERMS OF THE SCIENCE OF ANSAB

Öz

The Ottoman Empire transferred the scientific knowledge inherited from the previous Islamic states to future generations by developing it. One of these scientific knowledges is "the Science of Ansab", which can also be conceptualised as "genealogy, ansab ruler, genealogical tree, lineage, and family tree", which are common in Arab society. The main reason why the state made the science of genealogy more orderly and systematic is to ensure the continuation of the respect and affection shown to them, and to support the descendants of the Prophet Mohammad financially since they did not receive zakat. In the Ottoman Empire, the task of keeping records of the genealogy of sayyids, who were descendants of the Prophet Mohammad, and carrying out other transactions was given to naqib al-ashraf. The personal information and documents of the ulama (scholars) were preserved by the Bab-ı Fatwa Sicill-i Ahvâl Administration. The records and documents of the Sicill-i Ahvâl Administration in the Meshihat Archives are the primary sources in terms of containing the genealogical information of the Prophet Mohammad, the Companions and the ulamas who belonged to other famous families. In this article, “The Place of the Science of Ansab in the History of Islam”, “Bab-ı Fatwa Sicill-i Ahvâl Administration in terms of Genealogy of Late Ottoman Ulama”, “The Importance of Sicill-i Ahvâl Administration in terms of the Science of Ansab and Genealogical Analysis of Ulama (1876- 1924 years)” will be discussed. First, the genealogical information of the Ottoman ulamas will be analyzed in the light of the books and documents in the Meshihat Archives, which are the main source of Shaykh al-Islam. Statistical data will be presented by giving the method of proving the sayyidness of the ulama belonging to the lineage of the Prophet, the genealogical information of the Companions and the ulama who were one of the famous families of the period. Thus, the use and ground of genealogy in the Ottoman Empire, the Empire’s approach to the field of genealogy, and its official registration will be revealed.

Anahtar Kelimeler

The Meshihat Archive, the science of ansab, the Prophet Mohammad, ulama, genealogy

Kaynakça

• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl Defterleri. No. 57-64.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). No. 6/15, 41/C; 9/5, 62/B; VII, 16; 18/4, 137/A; 18/12, 140/C; III, 239; 30/11, 198/C; 34/14, 228/C; 41/3, 272/A; 49/23, 330/B; 50/23, 341; 58/15, 450/A; 66/8, 581/A; 68/17, 604/A; II/59; 68/20, 605/A; 69/3, 611/A; 85/5, 810.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 85/17, 821/A; 87/10, 846; 89/14, 874/A; 91/18, 892/C; 92/10, 900/B; 93/26, 912/A; 93/31, 912/F; 94/17, 917/B; 95/9, 922/C; 101/12, 1031/B; 102/22, 1060/A; 103/2, 1061/B; 103/7, 1064/A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 109/6, 1179/B; 109/7, 1180/A; V/184; 110/5, 1199; I/384; 114/6, 1300/B; 115/22, 1317/A; 116/16, 1325/B; 116/20, 1327/B; 116/24, 1329/B; 117/6, 1336; 117/7, 1337; 117/11, 1340/A; 119/20, 1384/A; 119/30, 1391/A; 120/2, 1393; II/561; 120/8, 1398/A; 127/12, 1599; 130/1, 1656/A; 130/31, 1677/B; 131/3, 1679; 137/1, 1854; 140/9, 1899/C; 140/29, 1909/A; 142/15, 1926/B; 143/4, 1932/A; 145/3, 1964/A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 145/18, 1976/A; 145/19, 1976/B; 146/23, 1998/A; 151/12, 2054/B; 150/24, 2047/B; 150/17, 2044/B; 150/14, 2043/A; 150/7, 2039/B; II/459; 149/21, 2036/A; II/213; 149/14, 2033/B; 148/21, 2026/C; 148/16, 2025/A; 147/15, 2010/C.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 147/1, 2002; 154/8, 2112; 153/11, 2091/B; 153/12, 2092/A; 152/18, 2077/B; 152/17, 2077/A; 152/14, 2074; 152/7, 2070/A; 151/13, 2054/C; 155/10, 2151; 155/2, 2144; 154/15, 2126; 154/13, 2122; 155/21, 2160/B; 156/5, 2164/B; 156/7, 2166; 156/10, 2168/A; 157/18, 2180/B; 158/1, 2182/B; V/163; 159/25, 2217; 162/9, 2283; 162/15, 2287/A; 162/31, 2296/B; 163/5, 2299/A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 164/3, 2307/B; 164/16, 2315/A; 164/6, 2309/A; 164/21, 2317/B; 165/24, 2331/A, IV/131; 167/6, 2351/B; 167/9, 2354/A; 169/15, 2401/A; 171/2, 2418/B; 175/1, 2464/B; 176/7, 2478; 176/32, 2492/B.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 181/4, 2575/C, VI/266; 184/1, 2636/A; 187/5, 2688; 188/1, 2697/B; 189/8, 2722/A; 189/14, 2726/A; 191/11, 2758; 191/12, 2759; 191/13, 2760/A; 192/14, 2781/B; 192/17, 2783; 192/31, 2795/A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 193/8, 2799/A; 189/15, 2726/B; 190/14, 2741/B; 190/28, 2750/B; 194/23, 2812/C; II/499; 194/9, 2807/C; 193/18, 2802/C; 197/29, 2872/A; 197/14, 2862/A; 195/18, 2822/C; 195/14, 2821/A; 200/16, 2956; 200/10, 2949; 200/9, 2948.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 199/18, 2931; 198/18, 2891/B; 198/14, 2889/A; II/241; 203/11, 3048/A; II/215; 201/9, 2975/B; 203/19, 3053/A; 203/18, 3052/B; 203/16, 3051; 204/5, 3056/B; 222/17, 3589/A; II/111; 223/2, 3596/B; 225/14, 3730; 225/17, 3732; 225/20, 3734/B; 226/11, 3742; 215/3, 3367; 217/14, 3437/A; 221/13, 3553; 208/16, 3188/B; 209/31, 3214; 213/5, 3307/B; 213/10, 3311; 214/31, 3363.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 215/1, 3365; 205/12, 3076/B; 205/28, 3087/B; 206/17, 3109/A; IV/102; 229/26, 3897; 232/1, 4095/A; 232/2, 4095/B; 233/21, 4284; 239/24, 4899; 242/9, 5100; 242/13, 5110; 242/29, 5162; II/113; 243/5, 5175.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). 243/17, 5203; 244/2, 5235; 234/13, 4434; 234/16, 4439; 235/6, 4469; 235/11, 4474; 235/12, 4475; 237/30, 4744; 233/23, 4296; 244/5, 5239; 244/22, 5267; 245/10, 5282; 246/21, 5338; 247/1, 5358; 250/52; 251/22; 251/24; 254/54.
• Ardel, Ayten. “Sicill-i Ahvâl Defterlerindeki 19. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde Üsküdar Doğumlu Osmanlı Bürokratlar”. Üsküdar Sempozyumu II, Bildiriler, 2. İstanbul, 2005.
• Çağrıcı, Mustafa. “Asabiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/453. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çetin, Atilla. “Sicill-i Ahvâl Defterleri ve Dosyaları Hakkında Bir Araştırma”. Vakıflar Dergisi 29 (2005), 87-104.
• Daşçıoğlu, Kemal. “Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre Buldanlı Memurlar”. Buldan Sempozyumu. 561-570, Denizli, 2006.
• Eren, Mehmet. “Hadis İlminde Rical Bilgisi ve İlk Kaynakları (I)”. Dinî Araştırmalar 2/6 (2000), 133-162.
• Fayda, Mustafa. “Ensâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/244-249. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Günaltay, Şemseddin. İslâm Öncesi Araplar ve Dinleri. sad. M. Mahfuz Söylemez- Mustafa Hizmetli, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Kılıç, Ünal. “Ensabın Cahiliye Arapları ve Hz. Peygamber Nazarındaki Yeri ve Önemi”. Siyer Araştırmaları Dergisi, 2 (2017), 45-63.
• Önkal, Ahmet. “Araplarda Ensâb İlmi ve İslâm Tarihi Açısından Önemi. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi], 3 (1990), 117-132.
• Özaydın, Abdülkerim. “Menşûr” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/148-149. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Saraç, Hüseyin. “Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre Arabsun (Gülşehir) Doğumlu Osmanlı Devlet Adamları”. Cappadocia Journal, 7 (2016), 66-82.
• Sarıyıldız, Gülden. Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nun Kuruluşu ve İşlevi (1879-1909). İstanbul: Der Yayınları, 2004.
• Şahin, Oğuzhan. “İlmî Seyahatler Perspektifinden Biyografik Metinlerdeki Prestij İmgelerine Genel Bir Bakış”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/26 (2013), 515-538.
• Yıldız, Esra. Şeyhülislâmlık Belgelerinde Hz. Peygamber'in İlmî Mirası (1879-1924) yılları Seyyid Ulema Biyografileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yılmazçelik, İbrahim-Enes Mutluay. “Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre Osmanlı Dönemi’nde Görev Yapan Palulu Memurlar”. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 71-92. Elazığ, 2018.