Spekülasyonun İktisadi ve Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi: Meşru Ticaret mi Yoksa Yasak Kumar mı?

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 217 - 246, 20.08.2023

İbrahim Özpolat

https://doi.org/10.52115/apjir.1331868

Öz

Bu çalışmada günümüz piyasasında sıkça uygulanan spekülasyonun iktisadi ve fıkhi açıdan değerlendirilmesi yapılmıştır. Spekülasyonun mahiyetinin tespit edilmesi önemli olduğu için öncelikle tanımı, gerçekleştirildiği piyasalar ve benzer kavramlarla karşılaştırılmasına yer verilmiştir. Bu bağlamda spekülasyonun manipülasyon ve yatırım kavramları ile karşılaştırılmasına yer verilmiştir. Daha sonra çağdaş İslam hukukçularının spekülasyonla ilgili görüşleri ve spekülasyonun günümüz hukukundaki yeri incelenmiştir. Araştırmanın bu kısmı, fıkhi değerlendirmenin yapılacağı sonraki konular için önemlidir. Spekülasyonun mürekkep sözleşme niteliği, sözleşmenin sonlandırılma şekillerinden fiziksel teslim, nakdi mutabakat ve ters işlemin spekülasyon ile ilişkisi, spekülasyonun kumar niteliği, spekülasyonun İslam hukukunun külli kaideleri ve makâsıdü’ş-şerîa açısından tahlili konuları ise fıkhi açıdan değerlendirme kısmında yapılmıştır. Çalışmada spekülasyonun özü açısından meşru olmakla birlikte gayrı meşru bir amaca götürmesi durumunda bazı türleri için yasaklama getirilebileceği sonucuna ulaşılmıştır. Buna göre spekülasyona tamamen olumlu veya tamamen olumsuz bir yaklaşım benimsenmemiştir. Bunun yerine spekülasyonun tanımı ve gerçekleştirilme amaçlarına odaklanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku,, İslam iktisadı,, İslami finans,, spekülasyon,, manipülasyon,, yatırım,, kumar

Kaynakça

• Ahmad, Azlin Alisa vd.. “Derivative Instruments: Criteria for Speculation in Islamic Finance”, Journal of Legal, Ethical and Regulatory Issues, Volume 24, Issue 5, 2021.
• Ahmed Hasan, Muhyiddîn. Amelü şerikâti’l-istismâri’l-islâmiyye fi’s-sûki’l-âlemiyye. Mekke: Ümmü’l-kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1983-1984.
• Akkuş, Hilmi Tunahan ve Sakarya, Şakir. “Türev Ürünlerin İslami Finans Modelleri Açısından Değerlendirilmesi”. Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/2, (Ankara, y.y., 2018).
• Akram Khan, Muhammad. “Commodity Exchange and Stock Exchange in Islamic Economy”. American Journal of Islamic Social Sciences c. 5 no. 1 (y.y., 1988).
• Aktaş, Mehmet Murat. “Sermaye Piyasası Kanunu Bakımından Piyasa Dolandırıcılığı (Manipülasyon) Düzenlemesi”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 0/10, (y.y., 2017).
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmî el-Hüseynî. Beyrut: Dâru âlemi’l-kütüb, 2003.
• Âli Süleymân. Ahkâmü’t-teâmül fi’l-esvâki’l-mâliyye. Riyad: Dâru künûzü İşbîlyâ li’n-neşri ve’t-tevzî‘, 2005.
• Avşar, Tolga. Vadeli İşlem Piyasaları (Türev Piyasalar) ve Vergilendirme. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Aybakan, Bilal. “Îfâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/498-504. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bashir, Muhammad al-Amine Muhammad al-. İslami Finansta Risk Yönetimi. çev. Ali Kürşat Sak ve Gencay Karakaya. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Bayhan, Aysun, “Spekülasyon nedir? Borsada Spekülasyon ne demek?” (13.04.2023), Paratic, Ekonomi Makaleleri, https://paratic.com/spekulasyon-nedir.
• Bayındır, Servet. İslam Hukuku Penceresinden Vadeli İşlem Sözleşmeleri. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınevi, 2008.
• Brenner, Reuven ve Brenner, Gabrielle A.. Gambling and Speculation: ATheory, AHistory and Future of Some Human Decisions. Cambridge: Cambridge Press, pp: 90-112, 1990.
• Buhârî, Burhânüddîn Ebu’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdülazîz b. Ömer b. Mâze el-. el-Muhîtu’l-burhânî fi’lfıkhi’n-nu‘mânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus el-. Keşşâfu’l-kina‘ an metni’l-ikna‘. thk. Abû Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Bûrden, Fehd Hâlid Ebdâh. el-Mudârebetü ve’t-telâübü bi’l-es‘âr fî sûki’l-evrâki’l-mâliyye. Kahire: Câmiatü’l-Kâhire, Külliyetü’l-hukûk, Risâletü doktûra, 2017.
• Cessâs, Ebûbekir Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. Sâid Bektâş, Beyrut, Medine: Dâru’l-beşâiri’lislâmiyye-Dâru’s-sirâc, 2010.
• Ceylan, Ali ve Korkmaz, Turhan. Sermaye Piyasası ve Menkur Değer Analizi. Bursa: Ekin Yayınevi, 2. Baskı, 2004.
• Cinkû, Alâüddîn b. Abdürrezzâk el-. et-Tekâbüd fi’l-fıkhi’l-islâmî ve eseruhû ale’l-buyûi’l-muâsıra. Amman: Dâru’nnefâis, 2004.
• Cündî, Şehhât el-. Muâmelâtu’l-bûrsa. Kahire: Dârü’n-nahdati’l-arabiyye, 1988.
• Cüveynî, Ebu’l-meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. Nihâyetü’l-matlab fî dirâseti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb, Cidde: Dâru’l-minhâc, 2009.
• Çelik, Kamer. Finansal Bilgi Manipülasyonu ve Manipülasyon Tespitine Yönelik BIST’te Bir Uygulama”. Çorum: Hitit üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Doğan, Buket. Genel Olarak Türev Araç Sözleşmeleri ve Vadeli İşlem Sözleşmesine Hukuki Bir Bakış. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Doviz, “Manipülasyon ve Spekülasyon Nedir?” (13.04.2023), https://www.doviz.com/makale/manipulasyon-vespekulasyon-nedir/90.
• Durmuş, Abdullah. “Döviz Vadeli ve Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri”. II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi ed. Mehmet Bayyiğit (Konya, KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016).
• Düreynî, Muhammed Fethî. Buhûs mukârane fi’l-fıkhi’l-islâmiyyi ve usûlih. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2008. Ebû Gudde, Abdüssettâr. “el-İhtiyârât fi’l-esvâki’l-mâliyye”. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî sayı: 7 (Cidde, y.y., 1993/1412).
• Ebu'l-Basal, Alî Abdülahmed. “el-Mudârebetü ve'l-mukâmeratü fî bey‘i ve şirâi’l-eshümi”. Mecelletü Câmiati Dımeşk, 25/2, (Dımeşk, 2009).