الاستفهام الناقد في القرآن الكريم: كيف الاستفهامية أنموذجا

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 125 - 158, 24.04.2024

Ali Mohammed Saleh Mghadi

https://doi.org/10.52115/apjir.1441009

Öz

هذا البحث هو عبارة عن دراسة استقرائية لأسلوب الاستفهام الناقد في خطابات القرآن الكريم في مختلف السور والآيات، وقد تم رسم حدوده في أداة واحدة من أدوات الاستفهام وهي: "كيف الاستفهامية" باعتباره بحثا قصيرا لا يحتمل التوسع للحديث عن كل أدوات الاستفهام. وحيث إن أسلوب الاستفهام هو من أكثر أساليب القرآن الكريم استعمالا -إن لم يكن الأكثر على الإطلاق- لكثرة وروده في سياق آيات القرآن الكريم والتي تربو عن ألف ومائتي آية، لزم الاقتصار على أداة واحدة منها هي كيف، وكون اسم كيف يرد في القران الكريم على وجهين: أولها الشرط، وثانيها الاستفهام، إلا أن الاستفهام هو الغالب حيث يستفهم به من خلال هذه الأداة عن حال الشيء لا عن ذاته، وسيتم حصر كل الآيات الواردة فيها كيف الاستفهامية ومن ثم إعرابـها أو بعضا منها، وذكر أقوال أهل البلاغة والمفسرين حول تلك الآيات لبيان وورود مواضع النقد فيها، ولأن كثيرا ممن تناولوا الحديث عن الاستفهام بشقه المجازي ذكروا له أغراضا كثيرة كالتوبيخ والذم والتهكم والتعجب والتعجيب والتقرير والاستبعاد .. إلى غير ذلك، فقد حرصت أن يكون هذا البحث من زاوية أخرى لم يتطرق لها إلا القليل النادر وهي زاوية الاستفهام الناقد، ليكون كواحد من أغراض الاستفهام المجازي، وكون مفهوم النقد بمعانيه المتعددة لدى أهل اللغة والبلاغة من التمييز والحكم والذم والعيب إلى غيرها من المعاني يلتقي مع أغراض الاستفهام في أغلب الخطابات الاستفهامية في القرآن الكريم، بل يكون مشتملا عليها حيث وجد، وهذا ما سيتم بيانه في ثنايا هذا البحث.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, القرآن الكريم, أدوات الاستفهام, كيف الاستفهامية, النقد

KUR’ÂN-I KERÎM’DE TENKIT İÇERIKLI İSTIFHAM: SORU EDATI “KEYFE” ÖRNEĞI

Öz

Bu araştırma, Kur’ân-ı Kerîm’in çeşitli sûre ve âyetlerindeki hitaplarda yer alan eleştirel soru yöntemine dair tümevarımsal bir çalışmadır. Soru sormanın, Kur’ân-ı Kerîm’de -en yaygın olmasa da- en çok kullanılan yöntemlerden biri olması, bizleri bu makaleyi hazırlamaya sevk etmiştir. Eleştirel soru yöntemlerinde kullanılan istifham edatlarının oldukça fazla olması nedeniyle bu araştırmada “nasıl” anlamına gelen “keyfe” ile yetinilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de bin iki yüzden fazla âyette tenkit içerikli soru sorma yönteminin kullanıldığı dikkat çekmektedir. Bu âyetler incelendiğinde “keyfe”, hem şart hem istifham edatı olarak iki şekilde görülmekle birlikte, daha çok soru edatı olarak kullanılmaktadır. Bu edatla yöneltilen sorularda bir şeyin özünden ziyade o şeyin durumu hakkında bilgi alma amaçlanmaktadır. Bu çalışmamızda Kur’ân-ı Kerîm’de “keyfe” soru edatının geçtiği tüm âyetler ele alınmış, bazıları da i‘râb yönünden incelenmiştir. Ayrıca âyetlerdeki eleştiri içerikli kısımların açıklığa kavuşturulması için belâgatçıların ve müfessirlerin sözlerine yer verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’deki soru sorma yöntemini mecâzî yönüyle ele alan araştırmacılar, bu yöntemin kınama, yerme, alay etme, şaşkınlık ifade etme, hayrete sevk etme, itirâfa zorlama ve bir şeyi diğerlerinden hariç tutma vb. amaçlarla kullanıldığını belirtmişlerdir. Bu nedenle bu çalışmada Kur’ân-ı Kerîm’deki istifham yöntemi, daha önce çok az araştırmacının ele aldığı ve soru sorma biçiminin mecâzî amaçlarından biri olan eleştirel soru sorma yönüyle ele alınmıştır. Dilbilimci ve belâgatçılar arasında ayırt etme, karar verme, yerme, ayıplama vb. anlamlar içeren eleştiri kavramı, soru üslûbunun kullanıldığı pek çok âyette soru sorma yönteminin amaçlarıyla örtüşmektedir. Bu araştırmada da soru sorma yöntemi ile eleştiri kavramının örtüşen bu amaçları irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili,, Kur’ân-ı Kerîm, Soru edatı, Keyfe, Tenkit.

Kaynakça

• el-Kur’ânü’l-Kerîm
• ‘Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdıh li’l-belâga. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1. Baskı, 1999.
• Dervîş, Muhyiddîn b. Ahmed Mustafa. İ‘râbü’l-Kur’ân ve beyânühü. Humus: Dâru’l-İrşâd li’ş-Şüûni’l-Câmi‘iyye, 4. Baskı, 1994.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa. Zehratü’t-tefâsîr, Beyrût: Dâru’l-Fikri’l ‘Arabî li’n-Neşr, 2000.
• Ebu’s-Su‘ûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ty.
• Endelûsî, Ebu Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. ‘Alî el-. el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Harrât, Ahmed b. Muhammed el-. el-Müctebâ min müşkili i‘râbi’l-Kur’ân. Medine: Mecma‘u’l-Melik Fahd li Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şer’îf, 2005.
• Hasene, ‘Umar ‘Ubeyd. Mukaddimetü kitâbi’t-tefkîri’l-mevdû‘î fi’l-İslâm li Fuâd el-Bennâ. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1. Baskı, 2010.
• Huseynî, Muhammed Reşîd Rızâ el-. Tefsîru’l-Menâr. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kütüb, 1990.
• Huseynî, Muhammed Sıddîk Hân el-. Fethu’l-Beyân fî Makâsıdi’l-Kur’ân. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1992.
• Isbahânî, İsmâ‘îl el-. et-Tergîb ve’t-terhîb. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1. Baskı, 1993.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn ‘Atiyye, ‘Abdülhakk b. Gâlib b. ‘Abdurrahmân. el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. Thk. ‘Abdüsselâm ‘Abdüşşâfî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, 2001.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Baskı, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, ‘Abdurrahmân b. ‘Alî b. Muhammed. Nevâsihu’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Eşref ‘Alî. Medine: ‘Imâdetü’l-Bahsi’l-‘Ilmî bi’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2003.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’s-Sa‘âdât Mecdüddîn. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Ilmiyye, 1979.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Sa‘âdât Hibetullâh b. ‘Alî Hamza. Emâlî. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1. Basım, 1991.
• Mahmûd, Abdülkerîm. Üslûbu’l-istifhâm fi’l-Kur’âni’l-Kerîm – Garaduhu ve i‘râbuhu. Dımaşk: Mektebetü’l-Gazâlî, 1. Baskı, 2000.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. Baskı, 1992.
• Mâturîdî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. Thk. Mecdî Bâslûm. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, 2005.
• Mecme‘u’l-Lugati’l-‘Arabiyye. el-Mu‘cemu’l-Vesît. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûkı’d-Devliyye, 4. Baskı, 2003.
• Meydânî, Abdurrahmân Habenneke el-. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. Baskı, 1996.
• Nehhâs, Ahmed b. Muhammed en-. Me‘âni’l-Kur’ân. Thk. Muhammed ‘Ali es-Sâbûnî. Mekke: Câmi‘at-ü Ümmi’l- Kurâ, 1.Basım, 1989.
• Nehhâs, Ebu Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl en-. İ‘râbü’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, 2000.
• Nesefî, ‘Umar b. Muhammed b. Ahmed en-. et-Teysîr fi’t-Tefsîr. Thk. Mâhir Edîb Habûş. İstanbul: Dâru’l-Lübâb li’d-Dirâsât, 1. Baskı, 2019.
• Nîsâbûrî, Alî b. Ahmed b. Muhammed en-. et-Tefsîru’l-Basît. Riyad: ‘Imâdetü’l-Bahsi’l-‘Ilmî-Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1. Baskı, 2009.
• Râzî, Ebu Abdillâh Muhammed er-. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Baskı, 1999.
• Sâlih, Behcet ‘Abdülvâhid. el-İ‘râbü’l-Mufassal li Kitâbillâhi’l-murettel. Ammân: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1998.
• Sâmân, ‘Umar Fevzî. İsâetü isti‘mâli hakkı’n-nakd. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Kânûniyye, 2009.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih es-. Me‘âni’n-nahv. Ammân: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâ’a ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1. Basım, 2000.
• Sem‘ânî, Mansûr b. Muhammed b. ‘Abdilcabbâr es-. Tefsîru’s-Sem‘ânî. Thk. Yâsir b. İbrâhîm- Ganîm b. ‘Abbâs b. Ganîm. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1. Baskı, 1997.
• Semerkandî, Nasr b. Muhammed es-. Bahru’l-‘ulûm. Thk. Mahmûd Mataraci, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2. Baskı, 2002.
• Suyûtî, Celâlüddîn es-. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. Kâhire: el-Hey’etü’l- Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Küttâb, 1974.
• Şevkânî, Muhammed b. ‘Alî eş-. Fethu’l-Kadîr. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1. Baskı, 1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. Thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Mekke: Dâru’t- Terbiye ve’t-Türâs, 1. Baskı, 2000.
• Tayyib, Abdullâh b. et-Tayyib b. Abdillâh et-. el-Mürşid ilâ fehmi eş‘âri’l-‘Arab. Kuveyt: Dâru’l-Âsâri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1989.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî ez-. Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbühü. Thk. ‘Abdülcelîl Şiblî, Beyrût: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1988.