KARS VE AZERBAYCAN’IN GENCE-KAZAH GRUBU İÇİNDE YER ALAN KARAPAPAK HALILARI

Yıl 2020, Sayı: 16, 90 - 111, 25.06.2020

Ümbülbanu Hamidova

https://doi.org/10.34242/akmbaris.2020.136

Öz

    Karapapaklar kadim Türk boyunun Kıpçak kolunun Oğuz grubuna dâhildirler. Tarih boyu yaşadıkları
topraklarda işgale maruz bırakılmış Karapapaklar, günümüzde ağırlıklı yerleştikleri ülkeler
Türkiye’de Doğu Anadolu, İran’da Sulduz, Güney Kafkasya’da Gürcistan’ın Borçalı ve Azerbaycan’da
Gence-Kazah bölgeleridir. Bazı kesimlerde “Terekeme” adı ile de öne çıkan Karapapak Türklerinin
tarihi ana vatanı Gürcistan’ın güney-doğusunda bulunan Marneuli-Sarvan veya diğer ismiyle Borçalı
bölgesindir. Geçmişte Türk toprakları olmuş şimdiki Marneuli Kvemo Kartli, Borçalı adlandırılan
bölgede bulunan bir kentdir. “Kurt Çalası” (taşlık yer, çıplak tepe) anlamına gelen Borçalı, Azerbaycan
Türklerinin XVI. yüzyıldan itibaren yaşadıkları yerleşmiş bölgesi olarak bilinmektedir.
Karapapak Terekeme Türkleri göçebe hayvancılık geleneklerini uzun süre devam ettiren Türk etnografı
gruplarından biridir. “Terekeme” terimi ilk olarak etnik kabile grubu adı olarak kullanılmıştır. Daha
sonra “göçebeler” kelimesinin karşılığı ve sık göç eden hayvancılıkla uğraşan nüfuza verilen bir ad olmuştur.
Kullandıkları siyah kuzu derisi başlıklarından dolayı Karapapaklar adını almış Terekeme Türkleri, kültür
miraslarına sahip çıkan halk olarak müzik gibi yanı sıra halı sanatında da başarılı oldukları bilinmektedir.
Karapapak halıları genelde geometrik desenli, büyük madalyon koleksiyonu olan sade kompozisyonları ile
ünlüdürler. Çeşitli dünya müzelerinde Kars-Kazak, Gence-Kazah, Kazah-Borçalı Azerbaycan- Kazah
olmak üzere Türk, Azerbaycan veya Kafkasya halıları adları altında sergilenmektedirler.

Anahtar Kelimeler

Karapapak, Terekeme, Borçalı, Kars, Azerbaycan

Kaynakça

• Ateş, Mehmet (1996). Mitolojiler Semboller ve Halılar, Ankara: Symbol Yayınevi.
• Ateş, Mehmet (1995). Türk Halıları Motiflerin-Sembollerin Dili, İstanbul: Ema Kağıtçılık Matbaacılık.
• Aslanapa, Oktay (1993). Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul: İnkılap Kitapevi Yayını.
• Armenian Rugs Society (2019, 19 Mayıs). Erişim adresi: https://www.armenianrugssociety.org/tavoush. html Azerbaycan Halçaları Dünya Koleksiyonlarında (2010). Bakı: Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 165-166.
• Erişim adresi file:///C:/Users/Admin/Desktop/5...KARS%20 VE%20AZERBAYCAN/Azerbaycan_xalchalari_dunya_, kolleksiyalarinda.pdf
• Erbek, Gurhan (1998). Turkish Handwoven Carpets, Catalog No:3., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi.
• Efendi, Rasim ve Aliyeva, Kubra (1998). Azerbaycan’ın Halı ve Halçaçılık Terimleri Lügati, Bakı: ELM Yayınevi.
• Efendi, Rasim (1984). Azerbaycan Halk Seneti, Bakı: Yazıçı Yayınevi.
• Efendi, Rasim (1985). Azerbaycan Halçası, Bakı: İşık Yayınevi.
• Deniz, Bekir (2005). “Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIV-1, s. 79-103.
• Güneş, Bahadır (2015). “Borçalı ve Çıldır Karapapak / Terekeme Ağzı Söz Varlığının Alıntı Sözcükler Açısından Karşılaştırılması”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 4/3, s. 996.
• Görgünay, Neriman (1995). Altaylardan Tunaboyu’na Türk Dünyasında Ortak Motifler, Ankara: ABC Matbaacılık Ltd. Şti.
• İmrani, Rafig (2017). “Kafkasda Medeniyet ve Kültürün Oluşması ve Gelişmesinde Türk Halklarının Önemi”, I. Uluslararası Kafkasya Halk Kültürü Kongresi, s. 2-4.
• Kafkasyalı, Ali (2012). “Karapapak Türkleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 48, s. 272-275.
• Kurbanov, Araz (2013). Damğalar, Remzler, Menimsemeler (Damgalar, Semboller, Benimsemeler), Bakı: Strateji Araştırmalar Merkezi Yayınevi.
• Karamağaralı, Beyhan (1997). “Türk Halı Sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine”, Arış Dergisi, S.3, s. 29-30.
• Kızıloğlu, Fahrettin (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kerimov, Latif (1983). Azerbaydjanskiy Kover III., Baku: Gyandzhlık Yayınevi.
• Kerimov, Latif (1983). Azerbaydjanskiy Kover II., Baku: Gyandzhlık Yayınevi.
• Kerimov, Latif (1985). Azerbaycan Halçası, Bakı: Yazıçı Yayınevi.
• Mert, Osman (2011). “Kars Dokumaları Üzerinde Yer Alan Kültürel ve Epigrafik Ögeler”, Uluslararası Kaşgar’dan Endülüs’e Türk-İslam Şehirleri Sempozyumları Gazi Kars Şehrengizi, s. 287, 291-294.
• Memmedli, Şureddin (1997). Alın Yazımız, Tbilisi: Dayag Yayınları.
• Memmedli, Şureddin ve Kırzıoglu, Fahrettin (2010). “Karapapak (Borçalı-Kazak) Uruğunun Kür-Araz Boylarındaki 1800 yılına Bir Bakış”, Qarapapaqlar Dergisi, S.1(31), s. 8. http://www.elibrary.az/ docs/JURNAL/jrn2012_648.pdf
• Muradov, Vidadi (2014). Kazak-Borçalı Bölgesi Halıları, İstanbul: San Ofset Yayınevi.
• Muradov, Vidadi (2012). Azerbaycan Halçaları Kazak-Borçalı Grubu, Bakı: ELM Yayınevi.
• Mahmudov, Yagub (2012). Azerbaydzhanskiy Kover Kazakhsko Borchalinskaya Gruppa (Kazak-Borçalı Grubu Azerbaycan Halıları), Baku: ELM Yayınevi.
• Rıjkov, Arhip ve Korallov, Aleksandr (2017). Gokçe Bölgesinin Cameral Açıklaması 1831 ve 1842 Yıllar, (Çev. Ahmedli, Nezir) Bakı: Elm ve Tahsil Yayınevi.
• Sagir, Güner (2012). Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ortaçağ Ermeni Kiliseleri (Ani Hariç) Yüzey Araştırması 2010 Yılı Çalışmaları, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt, 2, s.16. Erişim adresi: https:// www.academia.edu/28881821/Kars_%C4%B0li_ve_%C3%87evresinde_Yer_Alan_Orta%C3%A- 7a%C4%9F_Ermeni_Kiliseleri_Ani_%C3%96renyeri_Hari%C3%A7_Survey_of_the_Medieval_ Armenian_Church_%C4%B0n_Kars_Area_except_Ani_2010_season
• Valehoğlu, Fahri (2005). Karapapaklar ve Onların XIX Esr Harp Tarihi, Bakı: Seda Neşriyatı.
• Yılmaz, Salih (2007). Karapapak (Terekeme) Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara: Prizma Press Matbaacılık A.Ş.
• Yöresel Kilim ve Dokuma, (Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü). Erişim adresi https://kars.ktb.gov.tr/ TR-213182/yoresel-kilim-ve-dokuma.html