PROPERTIES AND DYESTUFF ANALYSIS OF UŞAK CARPET DETECTED IN AYAŞ MOSQUES

Yıl 2023, Sayı: 22 - ARIŞ 22. SAYI, 46 - 65, 29.06.2023

Aysen Soysaldı Recep Karadağ Emine Torgan Güzel

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2023.178

Öz

Ayaş is one of the most important Muslim Turkish locations in central Anatolia in the province of Ankara the period of Ottoman. Historians point out that it was a highly developed, crowded city with a Muslim population in the fifteenth and sixteenth centuries. A study was carried out on the rugs of mosque in the central towns of Ayaş in 1997. A group of carpets that were found important in this research was presented at the symposium held in Ayaş in the same year and printed in full text. Uşak carpets, which are mentioned in the same study and which are the subject of this study with their dyestuffs, were found in Şeyh Muhyiddin Mosque in the bazaar of Ayaş and Bünyamin Ayaşi Mosque in the upper street. These mosques were built in the sixteenth century. Both mosques which were named after the saints they were buried in. The mosques are in the city being the heart of socio-economical and cultural life and were built in the 16th century.
One of the carpets is known as Uşak medallion design, found in Şeyh Muhyiddin Mosque. It is likely to date 16th century in Museum of Turkish and Islamic art. This carpet as a whole is similar to the medallion Uşak, late 16th century private collection, New York.
Although there are different motives in the borders of other carpets, the ground has an Uşak type hatayi (peony) design. These carpets are designed unit report is repeated, in full symmetry, depending on the infinity principle.
The color features of the carpets are similar to each other red, blue, yellow, white, and brown. The pile/knot yarn samples taken during the research from the very worn, dismantled edges of four Uşak carpets were stored in separate envelopes. In the TCF-DATU-Cultural Heritage Preservation and Natural Dyes Laboratory, dyestuff analyses of the yarn samples belonging to these historical carpets were made and important findings were reached. It was determined that all of the dyestuffs were natural dyes, especially madder (Rubia tinctorum L.) and woad (Isatis tinctoria L.) or indigo plant (Indigofera tinctoria L.) were used.
Some of these carpet fragments found in Bünyamin Ayaşi Mosque are now under protection at the Foundation Artifacts Museum in Ankara. However, Ayaş Mufti and Ankara Foundation Artifacts Museum Directorate in correspondence could not find a record of the medallion carpet and the others.

Anahtar Kelimeler

Hand Made, Uşak Carpets, Ayaş, Natural Dye, Dyestuff Analyses

AYAŞ CAMİLERİNDE TESPİT EDİLEN UŞAK HALILARININ ÖZELLİKLERİ VE BOYARMADDE ANALİZLERİ

Öz

Ankara’nın ilçesi Ayaş, Osmanlı döneminde Orta Anadolu’nun önemli Müslüman Türk şehirlerinden biridir. Tarihçiler tarafından 16. yüzyılda oldukça gelişmiş kalabalık bir şehir olduğu söylenmektedir. 1997’de Ayaş’ın merkez camilerindeki halı yaygılar üzerinde bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada tespit edilen halılardan önemli görülen bir grup, aynı yıl Ayaş’ta düzenlenen bir sempozyumda sunulmuş ve tam metin olarak basılmıştır. Aynı çalışmada bahsi geçen ve bu çalışmaya da boyarmaddeleri ile konu olan Uşak halıları Ayaş’ın çarşısındaki Şeyh Muhyiddin Camisi ve hemen üst sokağındaki Bünyamin Ayaşi Camisi’nde tespit edilmiştir. Bu camiler 16. yüzyılda yapılmış, ismini aldığı kişiler, aynı asırda yaşamış, önemli İslam âlimi ve tasavvuf ehli olup, türbeleri camilerde bulunmaktadır.
Bu halıların camiler için özel sipariş edilerek Uşak atölyelerinde büyük ölçekte dokunduğu bilinmektedir. Halılardan biri “Madalyonlu Uşak Halısı” olup, Türk İslam Eserleri Müzesi’nde sergilenen 16. yüzyıla tarihlendirilen halı ile teknik ve desen özellikleri çok yakın benzerlik göstermektedir. Diğer halıların kenar suyunda farklı motifler görülmekle birlikte, zeminde birim raporlu hatayi (şakayıklı) desen, sonsuzluk prensibine uygun, tam simetri ile tekrarlanmıştır. Bu halılar aynı malzeme ile aynı renklerde dokunmuştur.
Söz konusu Uşak halılarından dört tanesinin çok yıpranmış, sökülmekte olan kenarlarından araştırma sırasında alınan hav/düğüm ipliği numuneleri ayrı zarflarda kayıtlı olarak 2010 yılına kadar saklanmıştır. Bu tarihi halıların iplik numuneleri “TCF-DATU- Kültürel Miras ve Doğal Boya Laboratuvarı (TCF-DATU-Cultural Heritage Preservation and Natural Dyes Laboratory” kurumunda boya analizleri yapılmış ve önemli bulgulara ulaşılmıştır. Boyarmaddelerin tamamının bitkisel doğal boya kaynağı olduğu, özellikle kırmızı renk için kökboya (Rubia tinctorum L.), mavi ve lacivert renkler için çivit otu (Isatis tinctoria L.) veya Hindistan çividi (Indigofera tinctoria L.) bitkilerinden birinin kullanılmış olduğu belirlenmiştir.
Bu halılardan Bünyamin Ayaşi Camisi’nde tespit edilen bazı parçalar Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde koruma altındadır. Ayaş Müftülüğü ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi ile yapılan görüşmeler sonucunda Madalyonlu Uşak Halısı ve diğer halı parçaları bulunamamıştır.

Anahtar Kelimeler

El Dokuma, Uşak Halıları, Ayaş, Doğal Boya, Boyarmadde Analizi

Kaynakça

• Abdel-Kareem, O., “History of Dyes Used in Different Historical Periods of Egypt”, RJTA, 16(4), 2012, 79-92.
• Aslanapa, Oktay, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2005.
• Atalay, Besim, Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, Uşak: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1963.
• Cardon, Dominique, Natural Dyes: Sources, Tradition, Technology and Science, United Kingdom: Archetype Publications, 2007.
• Degano, I., E. Ribechini, F. Modugno and M. P. Colombini, “Analytical Methods for the Characterization of Organic Dyes in Artworks and in Historical Textiles”, Applied Spectroscopy Reviews, 44(5), 2009, 363–410.
• Derksen, G. C. H. and T. A. Van Beek, T. A., “Rubia tinctorum L.”, (Editör: AttaUr-Rahman), Studies in Natural Products Chemistry, 26, 2002, 629-684.
• Enez, Nevin, Doğal Boyamacılık: Anadolu’da Yün Boyamacılığında Kullanılmış Olan Bitkiler ve Doğal Boyalarla Yün Boyamacılığı, Marmara Üniversitesi Yayın No: 449, Güzel Sanatlar Fakültesi Yayın No: 2, İstanbul, 1987.
• İmer, Zahide, “Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık”, Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 10(29), 1999, 331-353.
• Kahraman, Nilgün ve Recep Karadag, “Characterization of Sixteenth to Nineteenth Century Ottoman Silk Brocades by Scanning Electron Microscopy–Energy Dispersive X-ray Spectroscopy and High- Performance Liquid Chromatography’’, Analytical Letters, 50(10), 2017, 1553–1567.
• Karadağ, Recep, “Türk Halı, Kilim ve Kumaşlarında Kullanılan Doğal Boyarmaddeler”, Arış Dergisi, 2, 1997, 38-51.
• Karadağ, Recep, Doğal Boyamacılık, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara: Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Yayınları, 2007. Recep Karadag, “Characterization of Sixteenth to Nineteenth Century Ottoman Silk Brocades by Scanning Electron Microscopy–Energy Dispersive X-ray Spectroscopy and High-Performance Liquid Chromatography, Analytical Letters, 50(10), 2017, 1553–1567.
• Karadağ, Recep, “Tarihi Anadolu Halılarında Doğal Boya Analizleri”, Cumhuriyet Dönemi Türk Halıcılığı Kitabı, Editör: Aysen Soysaldı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2020.
• Karadag, Recep ve Türkan Yurdun, “Dyestuff and Colour Analyses of the Seljuk Carpets in Konya Ethnography Museum”, Conservation and the Eastern Mediterranean, Proceeding, 2010, 178-183.
• Karadag, Recep, Türkan Yurdun ve Emre Dolen, “Identifcation of Natural Red Dyes in 15–17th Centuries Ottoman Silk Textiles (Kaftans, Brocades, Velvets and Skullcaps) by HPLC with Diode Array Detection’’, Asian Journal of Chemistry, 22, 2010, 7043–7056.
• Karadag, Recep, Emine Torgan, Turan Taskopru ve Yusuf Yildiz, “Characterization of Dyestufs and Metals from Selected 16–17th Century Ottoman Silk Brocades by RP-HPLC-DAD and FESEM– EDX’’, Journal of Liquid Chromatography and Related Technology, 38, 2014, 591–599.
• Karamağaralı, Beyhan, “Ayaş Ulu Câmii”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşi (Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaşi Sempozyumu Bildirisi, Ayaş-Ankara, Ayaş Belediyesi Yayınları, 1993.
• Nazan Ölçer, Volkmar Enderlein and others, Turkish Carpet-From 13th-18th Centuries, Published by Ahmet Ertuğ, 1996, İstanbul.
• Özçelik, Serpil, “Süleymaniye Cami’sinin Halı Hazineleri”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, Sayı:3, İstanbul, 2011.
• Özkavruk Adanir, Elvan ve Berna İleri, “Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi”, Arış, VII, 2012, 86-101.
• Öztürk, Bahadır, “Tezgâhtan Saraya Osmanlı Saray Halıları”, Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, Yaz Sayı:16, 2016, 121-127.
• Soysaldı, Aysen, “Ayaş Camilerinden Halı Örnekleri”, Ayaş ve Çevresi Kültür- Sanat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 2-3 Mayıs 1997, Ayaş Belediyesi Yayınları:2, Ayaş-Ankara.
• Soysaldı, Aysen, “Türk-İslam Hayat tarzında halıların Yeri ve Önemi”, Cumhuriyet Dönemi Türk Halıcılığı Kitabı, C:1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2020, s. 217-246.
• Şanlı, H. Sinem, “Doğal Boyacılık”, Cumhuriyet Dönemi Türk Halıcılığı Kitabı, Editör: Aysen Soysaldı, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2020, s: 65-118.
• Yetkin, Şerare, Historical Turkish Carpets, İstanbul: İş Bankası Cultural Publication, 1981.
• Yurdun, Türkan, Recep Karadag, Emre Dolen and Mubarak M.S., “Identifcation of Natural Yellow, Blue, Green and Black Dyes in 15th–17th Centuries Ottoman Silk and Wool Textiles by HPLC with Diode Array Detection”, Reviews Analytical Chemistry, 30, 2011, 153–164.
• Torgan Güzel, Emine, “Tarihi Tekstillerin Konservasyon Sürecine Katkilari Açisindan Arkeometrik İncelemelerin Önemi: Topkapi Sarayi Müzesi’ndeki Osmanli Dönemi Klapdanli Tekstillerin Arkeometrik Analizleri”, Doktora Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2022.