OSMANLI HALICILIĞININ I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDAKİ DURUMUNA DAİR RAPOR

Yıl 2024, Sayı: ARIŞ 24. SAYI, 66 - 85, 27.06.2024

Ertan Gökmen

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2024.192.

Öz

Bu çalışma, İzmir Mıntıkası İktisat Müdüriyeti tarafından hazırlanan bir rapor çerçevesinde
Osmanlı halıcılığının I. Dünya Savaşı yıllarındaki durumunu ele almaktadır. Halıcılığa dair on
altı sayfalık bu rapor 14 Nisan 1917 tarihli olup vilayet makamına ve Ticaret ve Ziraat Nezaretine
sunulmak üzere hazırlanmıştır. Raporda Osmanlı halıcılığının mevcut durumu, Osmanlı’daki büyük
halıcılık merkezleri, Osmanlı halılarının kalite bakımından sınıflandırılması, Osmanlı halılarının
İran halıları karşısındaki vaziyeti, Osmanlı halılarında kullanılan boyalar, halıların ticari değeri,
halıların imal şekli, halı imalindeki ücretler ve halıcılığın memleket için faydaları üzerinde
durulmuştur. Raporda ayrıca Şark Halı Kumpanyası’nın kuruluşu, çeşitli şehirlerde örgütlenmesi ve
çalışma şekli, Osmanlı siyasi ve iktisadi hayatına verdiği zararlar ve halıcılığa kazandırdıkları ele
alınmıştır. Rapor bir sonuç ile bitmekte ve burada halıcılığın geliştirilmesi için nezaretçe yapılması
gereken hususlar maddeler halinde zikredilmektedir. Şark Halı Kumpanyası’nın tekel şeklindeki
faaliyetinin Osmanlı halıcılığına verdiği zararın önlenmesi için milli bir şirketin kurulmasının neden
gerekli olduğu, Osmanlı halılarının dünya piyasasında hangi mekanlarda tercih edildiği, Anadolu’da
halı üretim modelleri, Şark Halı Kumpanyası’nın Osmanlı halılarını nasıl yurt dışına ihraç ettiği
hususu raporda zikredilen hususlardandır. Belirtilen bu hususlara dair müdüriyetin düşünceleri
raporda farklı başlıklar altında ele alınmıştır. Çalışmada kullanılan başlıklar rapordakilere uyumlu
olarak verilmiş, bu başlıklarda anlamı bozmayacak şekilde değişiklikler yapılmış ve konuya dair
zikredilen bilgiler sadeleştirilerek sunulmuştur. Çalışmada ayrıca raporda verilen bilgilerin doğruluk
değeri mevcut literatür çerçevesinde değerlendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halıcılık, Osmanlı, İzmir, Uşak, Gördes, Şark Halı Kumpanyası

REPORT ABOUT OTTOMAN CARPET WEAVING DURING THE FIRST WORLD WAR

Öz

This study deals with the situation of Ottoman carpet weaving during the First World War,
within the framework of a report prepared by Smyrna Economy Directorate. This sixteen-page
report on carpet weaving business is dated 14 April 1917 and has been prapared to be submitted to
the local authorty and the Ministry of Trade and Agriculture. In this report, the current situation of
Ottoman carpets, the major carpet centers in the Ottoman Empire, the classifications of Ottoman
carpets in terms of quality, the position of Ottoman carpets aganist Iranian carpets, the dyes used
in Ottoman carpets, the commercial value of carpets, the way they are manufactured, the wages in
carpet manufacturing and the benefits of carpet making for the country are emphasized. The report
also deals with the establishmet of Oriental Carpet Company, its orgaizations in various cities and
the way it work, the damage it caused to the Ottoman political ad economic life and what it brought
to the carpet business. Why it was necessary to establish a national company in order to prevent the
damage caused by the monopoly activities on of the Oriental Carpet Company to Ottoman carpet
weaving, in which places ottoman carpets were preferred in the world market are issues mentioned
in the report. The opinions of directorate on these issues are given under different headings in the
report. The titles used in the study were given in hormony with the ones in the report, minor changes
were made in these titles in a way that would not distort the meaning and the mentioned information
on the subject were given in a simplified manner. In this study, the accuracy of the information given
in the report was also evaluated within the framework of the available literature.

Anahtar Kelimeler

Carpet Weaving, Ottoman, Smyrna, Uşak, Gördes, Oriental Carpet Campany

Kaynakça

• Aslan, B. Oruç-Özbek, E. (2018). “Demirci Halı Dokumacılığında Kullanılan Terimler ve Derleme Sözlüğü’ndeki Yeri”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD), S. 39: 65-72
• Aslanapa, O. (1984). “Konya Selçuklu Halılarının Menşei ve Gelişmesi” Türk Edebiyatı, 1984, S. 132: 15-16.
• Aslanapa, O. (1987). “Türk Halı Sanatı” Erdem Dergisi, C. 3, S. 7: 99-110.
• Bayraktaroğlu, S. (1999). “Seccâde”, Erdem, S. 10/28: 57-64.
• Bodur, F. (1988). “Halıcılık Tarihine Kısa Bir Bakış ve Konya Halıları”, Vakıflar Dergisi, S. 20: 105-114.
• Canatar, M. (1998). “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayii ve Boyahaneler Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, C. XVIII: 89-104, İstanbul.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı Şmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Diyarbekirli, N. (1984). “Pazırık Halısı” Türk Dünyası Araştırmaları, S. 32: 1-8.
• Gökmen, E. (2007). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e Demirci Kazası, İzmir: Demirci Belediyesi Kültür Yayınları 1.
• Gökmen, E. (2014). Osmanlı Dönemi Gördes Halıcılığı, Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Yayınları.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Maliye Nezareti Emlaki Emiriye Müdüriyeti: BOA. ML. EEM. 598/30.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi: BOA. DH. MKT. 2297/85.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi: BOA. MF. MKT. 2164/19.
• Ahmet Piriştina Kent Arşivi Müzesi, Ege’de Yeni Yol Mecmuası (1935), S. 1, İzmir: İtimat Basımevi.
• Ahmet Piriştina Kent Arşivi Müzesi, Ziraat ve Ticaret Gazetesi, 15 Mart 1340, 18. Sene, Numara: 4, 49-50.
• Anmaç, E. (2002). “XIX. Yüzyıl Başlarında Batı Anadolu Halılarının Değişim Süreci”, Türkler, C. 14, 336-339 (Ed.) Hasan Celal Güzel, Salim Koca, Kemal Çiçek. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Hawley, Walter A. (1925). Oriental Rugs Antique and Modern, London.
• İnalcık, H. (2021). Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Karadağ, R.(1997). “Türk Halı Kilim ve Kumaşlarında Kullanılan Doğal Boyarmaddeler” Arış, Yıl 1, S: 2: 38-51.
• Kütükoğlu, M. (2003). “Lâyiha”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27: 116-117, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztürk, B. (2020). “Cumhuriyet Türkiye’si Halıcılığı-1: 1923-1980”, Arış, C. 17: 44-61.
• Quataert, D. (2001). “19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 2 1600-1914, 885-1052, İstanbul: Eren Yayınları.
• Yetkin, Ş. (1974). Türk Halı Sanatı, İstanbul: İşbankası Kültür Yayınları.
• Tezcan, H. (2015). “Osmanlı Halıcılığı”, Türk Dünyası Kültür Atlası, Yayına Hazırlayan: Yavuz Tiryaki, C. 6: 1-31, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yeditepe Ofset.
• Tutsak, S. (2007). “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Uşak’ta Halıcılığın Makineleşme Süreci”, Belleten, 71(260): 65-98.
• Yılmaz, E. (2020). The Oriental Carpet Manufacturers Limited (Şark Halı Kumpanyası) ve Osmanlı Halıcılığındaki Yeri ve Önemi, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi, Eskişehir.
• Yılmaz, E. (2020). “Bir Zamanlar Anadolu’da Halı Dokumak: The Oriental Carpet Manufacturas Limited (Şark Halı Kumpanyası) ve Osmanlı Halıcılığındaki Önemi (1907-1914)”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2): 291-133.