Kırsal Mimari Miras Araştırması: Çavdarhisar Evleri

Yıl 2024, Sayı: ARIŞ 25. SAYI, 57 - 83, 30.12.2024

Kasım İnce , Mustafa Ekmekçi

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2024.197

Öz

Kütahya’nın Çavdarhisar ilçe sınırları içinde yer alan Aizanoi Antik Kenti’nde 2011-2020 yılları arasında yürütülen arkeolojik kazı çalışmalarının yanı sıra 2012-2015 yılları arasında Türk İslam Dönemi araştırmaları da yapılmıştır. Bu araştırma kapsamında eski ilçe merkezini oluşturan dört mahallede, saha ve ofis olmak üzere iki aşamalı olarak ilerleyen faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Bunlardan saha faaliyetleri sırasında karşılaşılan örneklerin yerinde tespiti yapılmış, plan-kroki örnekleri alınmış ve fotoğrafları çekilmiştir. Sahadan elde edilen ham veriler, ofis çalışmaları sırasında işlenerek kendi içinde gruplara ayrılmış ve envanter numarası verilerek arşivlenmiştir. Çalışmaların tamamlanmasının ardından toplam üç cami, yirmi beş ev, yirmi beş tahıl ambarı ve on fırının tespiti yapılmıştır. Belirlenen kültür varlıklarının sayısal dağılımına bakıldığında önemli bir bölümünü evlerin oluşturduğu görülür. Moloz taş malzemeli yığma duvarlar ile yer yer hımış duvarlar kullanılarak inşa edilen evler, zemin ve birinci kattan meydana gelmektedir. İç ve dış sofalı plan tipindeki evlerin dışarıdan sade görünümlerine karşın içeride oldukça kaliteli ahşap işçiliğe sahip yüklük, dolap, tavan gibi mekân ögeleri bulunmaktadır. Bu çalışmada mahallelerin meydana gelmesinde önemli bir rolü olan ve antik kent ile iç içe geçmiş yerleşimin dokusunu oluşturan Çavdarhisar evleri ele alınmıştır. Kırsal mimari mirasın önemli örneklerinden olan Çavdarhisar evlerinin plan, cephe ve süsleme açısından değerlendirmeleri yapılarak karakteristik özellikleri üzerinde durulmuştur. İncelenen yirmi beş evin on üçü dış sofalı, on ikisi iç sofalı (karnıyarık) plan tipinde olduğu tespit edilmiştir. İç sofalı plan tipindeki evlerde bu plan tipinin farklı varyasyonları görülmezken dış sofalı plan tipinde beş farklı uygulamayla karşılaşılmaktadır. Evlerin sokağa bakan cephelerinin kat çıkması şeklinde ileriye doğru taşırılması Çavdarhisar evlerinin neredeyse tamamında görülmektedir. Dıştan oldukça yalın görünüme sahip evlerin odalarındaki yüklük ve tavanlarında yer alan ince ahşap işçilikli süslemelerin özgün örnekler olduğu tespit edilmiştir. Kültürel mirasın yok olmadan önce belgelenmesi ve Türk sivil mimari literatürüne kırsal mimari bağlamında katkı sağlaması, çalışmanın özgün değerini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Çavdarhisar, Aizanoi, Sivil Mimari, Kırsal Mimari

A Rural Architectural Heritage Research: Çavdarhisar Houses

Öz

Along with archaeological excavation works carried in Aizanoi Ancient City located in Çavdarhisar, Kütahya between 2011-2020, Turkish-Islamic period researches were also carried between 2012-2015. This research was carried in four neighborhoods that constitute the old city center in two stages, as field work and office studies. Examples encountered during field works were recorded, plan schemes and sketches were made and photographed. Raw data obtained from the field were processed during office studies, categorized and archived after given an inventory number. Completing the study, three mosques, twenty-five houses, twenty-five granaries and ten owens were recorded in total. It can be seen that houses constitutes a significant number in this cultural heritage. The recorded houses have one ground floor and one story above, made of rubble stone masonry and occasionally half-timbered. Inner and outer hall planned houses appear simple on the outside yet have elements inside like closets, wardrobes and ceilings which show a quality woodworking. In this study, Çavdarhisar houses that are intertwined with the ancient settlement and even have an important role in formation of neighborhoods were evaluated. This study consists of the evaluation of plan schemes, façades and ornaments; and focuses on the characteristics of houses in Çavdarhisar. While different variations of this plan type are not seen in the houses with inner sofas, five different applications are encountered in the plan type with outer sofas. The forward projection of the facades of the houses facing the street in the form of storeys is seen in almost all of the Çavdarhisar houses. It has been determined that the fine woodwork ornaments on the load-bags and ceilings in the rooms of the houses, which have a very plain appearance from the outside, are original examples. Documentation of cultural heritage before its disappearance and contribution to Turkish civil architecture in terms of rural architecture shows the study’s original worth.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Çavdarhisar, Aizanoi, Civil Architecture, Rural Architecture

Kaynakça

• Akok, M. (1963). Kütahya ve Uşak şehirlerinin eski evleri. Türk Etnografya Dergisi, 57, 5-17. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215833
• Akyüz Levi, E. (2009). Denizli Aydınlar Köyü evleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 7, 165-178. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1356111
• Akyüz Levi, E. ve Taşcı, B. (2016). Küçükavulcuk Köyü yerleşim dokusu ve evleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 14, 193-207. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1343166
• Akyüz Levi, E. ve Taşcı, B. (2017). Ege’de kırsal mimari araştırmaları: Bayındır Köyleri. Megaron, (12) 3, 365-384. https://jag.journalagent.com/z4/download_fulltext.asp?pdir=megaron&plng=eng&un=MEGARON-12499
• Arseven, C. E. (1983). Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bayraktar, M. S., Atıcı A., Çelemoğlu Ç., Yiğitpaşa, N. T. (2021). Tekkeköy’de tarihi yapı mirası. İ. Tellioğlu (Ed.). Tarih Boyunca Tekkeköy, Trabzon: Serander.
• Bayraktar, M. S., Çelemoğlu Ç., Atıcı A. (2018). Tekkeköy’de Türk devri mimarisi. M. Y. Erler ve M. S. Bayraktar (Ed.) Tekkeköy Tarihi- Dünden Bugüne: Türk İslam- Cilt II, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi.
• Bayram, G. (2012). Ege’de Kırsal Mimari Araştırmaları (Manisa Kayacık Örneği) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Bozkurt, S. G. ve Altınçekiç H. (2013). Anadolu’da geleneksel konut ve avluların özellikleri ile tarihsel gelişiminin safranbolu evleri örneğinde irdelenmesi. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University, 63/1, 69-91. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/175461
• Bulut, İ., Değişgeç C., Güney H., Uzun O. (2017). Kültürel peyzaj açısından geleneksel Ağlasun evleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21/4, 1703-1719. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/407432
• Canöz, M. E. (2020). Kırıkkale’de kırsal mimari: Konur Köyü evleri. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7/3, 1931-1967. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1204273
• Delibaş, R. M., Erten E.(2016). Kırsal mimari bağlamında Konya Halkapınar evlerinin mimarisi üzerine bir inceleme. Çukurova Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 34/3, 95-105. https://fbe.cu.edu.tr/storage/fbeyedek/makaleler/cilt34sayi3.docx
• Ekmekci, M. (2023). Çavdarhisar’daki tahıl ambarları. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 57, 219-253. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3050357
• Ekmekci, M. ve Atasoy S. (2010). Yeşilbağcılar (Gibye) evleri. Ortaçağ̆ ve Tü rk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (XIII.), İstanbul: Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
• Ekmekci, M. (2016). Çavdarhisar’daki geleneksel depolama mekânlarından bir grup örnek. E. Özer (Ed.) Aizanoi II, Ankara: Bilgin Kültür sanat Yayınları.
• Eldem, S. H. (1987). Türk Evi Osmanlı Dönemi Turkhish Houses Ottoman Period III. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı.
• Eldem, S. H.(1968). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Gemi, N., Köşklük Kaya, N.(2020). Nevşehir Derinkuyu ilçesi Suvermez Köyü kırsal mimari mirası. İdil Sanat ve Dil Dergisi, 9/68, 687-701. https://www.idildergisi.com/makale/pdf/1583176856.pdf
• Hasol, D. (1975). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. İstanbul: Yapı – Endüstri Merkezi Yayınları.
• İnce, K. (2016). Çavdarhisar (Aizanoi)’daki Türk dönemi konut mimarisindeki ahşap tavan göbekleri. E. Özer (Ed.) Aizanoi II, Ankara: Bilgin Kültür sanat Yayınları.
• Kaplan, M. (2001). 19. Yüzyılda Virancık (Örencik) Nahiyesi’nin Sosyo-Ekonomik Yapısı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi], İstanbul Üniversitesi.
• Kuban, D.(1995). Tü rk “Hayat”lı Evi. İstanbul: Ziraat Bankası Kü ltü r Yayınları.
• Küçükerman, Ö. (1985) Kendi Mekânının Arayışı İçinde Türk Evi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Küçü kerman, Ö . ve Gü ner, Ş . (1995). Anadolu Mirasında Tü rk Evleri. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı.
• Özer, E. (2016). Aizanoi’dan horozlu mezar. Art-Sanat, 5, 1-24. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/780388
• Özer, E. (2022). Zeus ve Kybele’nin Yurdu Aizanoi Rehber Kitabı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özer, E. ve Korkmaz H. (2014). Tarihsel süreçte Aizanoi kentindeki dört yapıda tahrip ve koruma. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 11-20. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/411548
• Özer, E. ve Özcan, S. (2022). Aizanoi antik kenti penkalas çayı arkeoloji ve restorasyon çalışmaları. Art-Sanat Dergisi, 18, 295-318. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2072525
• Özgökçeler Karaman, G. ve Levi, E. A. (2017). Turgutlu Yukarı Bozkır Köyü evleri ve koruma sorunları. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 16, 163-178. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1343131
• Özmertyurt, G. (2021). İznik-İhsaniye Köyü yöresel mimarisinin incelenmesi. Uluslararası Doğu Anadolu Fen Mühendislik ve Tasarım Dergisi, 3/1, 21-42. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1389202
• Sezen, T. (2017). Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No:26.
• Sözen M. ve Tanyeli U. (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tuncel, M. (2001). Anadolu’da doğal afetler sonucunda yer değiştiren şehirler. Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri, İstanbul: “Globus” Dünya Basımevi.
• Ürer, H. (2014). Geleneksel Türk evi ölçeğinde Eskigediz evlerinin cephe düzenlemeleri. Sanat Tarihi Dergisi, 22/2, 189-230. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/ 152520