Osmanlı Bayraklarında Ay ve Ay Yıldız

Yıl 2022, Sayı: 83, 79 - 103, 07.01.2022

Elif Çetin

Öz

Ayın hilal biçiminin tek başına kullanımı Osman Gazi’ye kadar geriye götürebiliyorken, yanına yıldızın ilave edilmesi kaynaklarda genel olarak 18. yüzyıla tarihlendirilmiştir. Bu konuda genel kabul ay yıldızın resmi kullanımının III. Selim devrinden sonra olduğu ve bu tarihten sonra yaygınlaştığıdır. Bu tarihten sonra bayraklarda ayın şekli, yıldız köşe sayısının ve yıldız ile ayın konumlarının değişkenlik gösterdiği uygulamaların çok sayıda örneği mevcuttur. Ancak bu tarihten önceki uygulamalar hakkında bilgiler kısıtlıdır. Bayraklar fiziki nitelikleri ve kullanım alanları sebebiyle tahribata açıktır. Bu sebeple var olan (olması gereken) bayraklardan daha az miktarı günümüze gelebilmiştir. Günümüze gelebilen bayrakların azlığının yanında birçoğunun teşhir edilememesi de bayraklar hakkında bilgileri kısıtlamaktadır. Bu durumda bayrak görsellerinin nasıl olduğu sorusunun cevabını veren tasvirler ön plana çıkmaktadır. III. Selim devrinden öncesine ait birbirinden farklı tasvirlerde günümüzdekine benzer şekilde tek bir kompozisyonda resmedilen ay yıldızlı bayraklar tespit edilmiştir. Betimlemelerin birbirine bu denli benzeyişi tesadüfi olamayacağına göre III. Selim devrinden öncesinde de ay yıldızın günümüzdekine çok yakın biçimde kullanıldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu çalışmada ay ve ay yıldızın Osmanlı bayraklarındaki kullanımı yirmi bayrak örneği ve 16.19. yüzyıl zaman aralığındaki yedi ay yıldız betimlemesi üzerinden incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ay yıldız, Türk Bayrağı, Bayrak, Hilal, III. Selim

Kaynakça

• Anonim (1953). Ordu Bayrak ve Sancakları. İstanbul: E.U.Rs. Yayınları, Maarif Basımevi.
• Anonim (1995). Osmanlı Bahriyesi’nin Mazisi Hüsnü Tengüz, İskender Pala (hzl.). İstanbul, Genel Kurmay Başkanlığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı.
• Anonim, (2008). Bayrak ve Sancaklar Broşürü. İstanbul: Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı.
• Arseven, C.E. (1975). Bayrak, Sanat Ansiklopedisi içinde, (4. Baskı, Cilt 1, s.196-199). İstanbul: MEB.
• A TurkishProcession (Getty Museum), http://www.getty.edu/art/collection/objects/267/erhard-schon-a-turkish-procession-german-1532/?dz=0.5000,0.5000,0.34, Son Erişim Tarihi: 06.12.2020.
• Banner18th orearly 19th century, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/27901, Son Erişim Tarihi: 04.05.2021.
• Banner ca.1683, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/25644?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=banner&offset=0&rpp=20&pos=17/, Son Erişim Tarihi: 04.05.2021.
• Bannerdated A.H. 1235/ A.D. 1819–20, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452823?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=banner&offset=0&rpp=20&pos=19, Son Erişim Tarihi: 04.05.2021.
• Bayrak. (1952). Türk Ansiklopedisi içinde(Cilt .5, s.459-472). Ankara: MEB.
• Bolat, C.(2000). Redif Askeri Teşkilatı (1834-1876), (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=5NNqZKwwGohPh6_KCcfp-ui9vOnTxMHsx_8jo_0OBLRAFYxTSi81JghHVP_V9IpX
• Bostan, İ. (2005). Kürekli ve Yelkenli Osmanlı Gemileri. İstanbul: Bilge Yayım Habercilik.
• Bozer, R. (1987). Kula- Emre Köyü’nde Resimli Bir Cami, Türkiyemiz, 53, 14-22.
• Bozkurt, N.(1997). Sembol Olarak Hilâl, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt.15, s. 13-15). İstanbul: TDV.
• Çalık M.(1973). Osmanlı Sancakları, İstanbul Üniversitesi(Yayımlanmamış mezuniyet tezi). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Türk Sanatı Kürsüsü. İstanbul.
• Çağman, F. (1973). Şahname-i Selim Han ve Minyatürleri, Sanat Tarihi Yıllığı V, 411-442.
• Çoban, A. (2013). Tokat Müzesi’nde Bulunan İşlemeli Sancak Örnekleri, (Yayımlanmamış yükseklisans tezi). Selçuk Üniversitesi/ El Sanatları Anabilim Dalı, El ve Makine Nakışları Eğitimi Bilim Dalı, Konya. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=vVNzTGHHhjH-u3WMToxQ-r5ASifI8lnhB16pdygkKmZF_CEsy6GjhRjiXOCbhBfh
• Çelik, A.F. (2009). Fethullah Arifi Çelebi'nin Şahname-i Al-i Osman'ından Süleymanname, (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi/Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=CwVIqqBuz1VkysVpueogAdjvtuCRh2e_kedI9YAURnROoKQOw7qt3tBNKx3es5L0
• Deniz Müzesi Komutanlığı Kitab-ı Bahriye (988 Nolu Nüsha), https://denizmuzesi.dzkk.tsk.tr/tr/content/601, Son Erişim Tarihi:04.05.2021.
• Doğanbaş, M. (2006). Amasya Müzesi’ndeki Geç Devir Osmanlı Sancakları, Kubaba Arkeoloji Sanat Tarihi Tarih Dergisi, 7, 30-36.
• Esin, E. (1972). Kün- Ay Ay- Yıldız Motifinin Proto-Türk Devirden Hakanlılara Kadar İkonografisi, VII Türk Tarih Kongresi Bildiriler, 313- 359.
• Eyice, S. (1987). Ay- Yıldızın Tarihi Hakkında, Tarih Enstitüsü, 13, 31-66.
• Eyice, S. (1991). Ayyıldız, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt.4, s. 297-298). İstanbul: TDV.
• Gök N., Kutlu, M. (2005). Hilal ve Ay- Yıldız Motifi Sembol ve İdeolojik Kullanım, Doğu Batı, 31, 266-287.
• Halil Hâlid, (1926a).Türk Hilalinin Aslı, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1/2 ,158-182. Erişim adresi http://isamveri.org/pdfdrg/D00655/1926_2/1926_2_HALIDH.pdf
• Halil Hâlid, (1926b). Türk Hilalinin Aslı İkinci Makale, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1/3 , 36-51. Erişim adresi http://isamveri.org/pdfdrg/D00655/1926_3/1926_3_HALIDH.pdf
• Haseki A. Süheyl. (1929). Türk Bayrağı(Şehremaneti Mecmuasının 63-64. Sayısında Neşredilmiştir, s. 1-13). İstanbul: Şehrameneti Matbaası.
• İlkin, R. (1938). Bayrak ve Sancak .İzmir: Cumhuriyet Basımevi.
• Jewish Museum Shiviti, https://thejewishmuseum.org/collection/11523-shiviti, Son Erişim Tarihi: 07.05.2021.
• Karatepe, İ. (2008). Askeri Müze Bayraklar ve Sancaklar Koleksiyonu, İstanbul: Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı.
• Kurtoğlu, F.( 1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız.(3.Baskı).Ankara: TTK.
• Köprülü, M.F. (1944). Bayrak. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 2, s-. 401-420). İstanbul: Maarif Matbaası.
• Köprülü, O.F. (1992). Bayrak. TDV İslam Ansiklopedisi içinde(Cilt. 5, s. 247-254) . İstanbul: TDV.
• Kılıçkaya, M. (2007). İstanbul Deniz Müzesi’ndeki Osmanlı Dönemi Sancakları, (Yayımlanmamış yükseklisans tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=ePX_SaJ0b35Gq45swKG3lCm7ILrbuJAHQu7hRfXk7ODPpfbK9bu1FJDYgZjA_qYt
• Kırkarlar, O. (2016), Türk Bayrağı ve Modernleşme, (Yayımlanmamış yükseklisans tezi), Kocaeli Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=cbOXH84ZayrLjc0tI-QXKtZNxrtChPc_UyVHd1sDuuNF_xvHAVQLqakv4uGwPIlS
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Amasya Müze Müdürlüğü, Etnografik Eser Envanteri.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Balıkesir Kuva-yi Milliye Müze Müdürlüğü, Etnografik Eser Envanteri.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milas Müze Müdürlüğü, Etnografik Eser Envanteri,2 (pdf) .
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Sinop Müze Müdürlüğü, Etnografik Eser Envanteri.
• Mahmud Şevket, (1983). Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafeti. Ankara: KKK.
• Mollaoğlu, M. (1997). Gün- Ay Kültü ve Türk Bayrağında Ay ile Yıldız, Türk Kültürü, 398, 537-545.
• Milli Saraylar İdaresi Başkanlığı Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, Etnografik Eser Envanteri.
• Öner, M. (t.y.). Bayrağımız Sancağımız, İstiklal Mücadelemiz ve İstiklal Marşımız. Bremen: Türk Matbaası ve Fotoğrafçısı.
• Özdemir, S.(1973). Bayrak Töreni. Ankara: Özdemir.
• Selânikî Mustafa Efendi (1999). Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), Mehmet İpşirli, (hzl.). Ankara: TTK.
• Sertoğlu, M. (1958). Bayrak, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi içinde(s.36-37).İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Shiviti Moshe Ganbash 1838/1839, https://artsandculture.google.com/asset/shiviti-moshe-ganbash/VQHavMcC-KxQFA, Son Erişim Tarihi: 24.03.2021.
• Soysal, M.E.(2010). Tarihsel Süreçte Bayrak ve Sancaklarımız , Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,42,209-239.
• Sümer, F. (1954). Türklerde Bayrak ve Tuğ, Resimli Tarih Mecmuası,55, 3397- 3399.
• Şahintürk, E. (2011), 16. Yüzyıl Osmanlı Minyatürlerinde Bayrak Üzerine Araştırma (Bayrak- Flâma-Sancak), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi/ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Tezcan H., Tezcan T. (1992). Türk Sancak Alemleri. Ankara: TTK.
• Gök N., Kutlu, M. (2005). Hilal ve Ay- Yıldız Motifi Sembol ve İdeolojik Kullanım, Doğu Batı, 31, 266-287.
• The Khalili Collections Banner Txt 224 Ottoman Turkey dated 1253 AH (1819-20 AD), https://www.khalilicollections.org/collections/islamic-art/islamic-art-banner-txt224/, Son Erişim Tarihi:04.05.2021.
• The Khalili Collections Banner Txt 239 Ottoman Turkey probably early 19.th century,https://www.khalilicollections.org/collections/islamic-art/islamic-art-banner-txt239/, Son Erişim Tarihi: 04.05.2021.
• The Khalili Collections Central Section of a Banner TXT 36 Ottoman Turkeyy later 17 th century or early 19th century, https://www.khalilicollections.org/collections/islamic-art/khalili-collection-islamic-art-central-section-of-a-banner-txt36/, Son Erişim Tarihi:11.11.2020.
• TheVenetianVictoryOverTheTurks in theDardanelli,https://artsandculture.google.com/asset/the-venetian-victory-over-the-turks-in-the-dardanelli-pietro-liberi/WQEm7RHytUes-w?ms=%7B%22x%22%3A0.8510367338626327%2C%22y%22%3A0.47488092943982424%2C%22z%22%3A13%2C%22size%22%3A%7B%22width%22%3A0.21627457665643823%2C%22height%22%3A0.1991498405951116%7D%7D, Son Erişim Tarihi:04.05.2021.
• Tosyevizade Rifat Osman, (1931). Bayrağımıza Dair Birkaç Söz, Türk Bayrağı Makalesinden Zeyl, 446-458.
• Uysal, A.O. , Ceylan, Erol, E.(2021). Bir Grup Tarikat Sancağında Sanat ve Sembolizm, Troyacademy, 2, :562-586. Erişim adresi:https://doi.org/10.31454/troyacademy.884413
• Uzunçarşılı, İ.H. (1943). Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları (Cilt 1 , 2.Baskı). Ankara: TTK.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1984). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı (2. Baskı). Ankara: TTK.