Osmanlı Dönemi’nde İzmir’de Müze-i Hümayun Şubesini Kurma Girişimleri

Yıl 2024, Sayı: 88, 113 - 139, 31.07.2024

Hüseyin Karaduman

Öz

Müze-i Hümayun, İzmir’de Mekteb-i İdadi’nin bahçesinde biriktirilen eserler için bir müze binası yapılmasını ve sergilenen eserlerle müzenin dış cephe düzenlemesinin uyumlu olmasını istemektedir. Masrafların büyük ölçüde yerel imkânlarla karşılanmasından yanadır. İzmir’in yerel yöneticileri, 1905 yılında Mekteb-i Sanayi’nin karşısında bulunan ve mülkiyeti bu mektebe ait olan arsayı müze için ayırmıştır. Bu arsa temel alınarak, orta kısmı uzun “H” plana sahip üç müze tasarımı ortaya konmuştur.
Birinci müze tasarımı, Müze-i Hümayun’un mimarı Edhem Hamdi’ye aittir. Neo-klasik üsluptadır. Müze-i Hümayun binasının plan ve cephe düzenlemesini anımsatır. İkinci ve üçüncü tasarımların mimarı Raymond Charles Péré’dir. Oryantalist üslupta yapılan bu tasarımlarından biri diğerine göre biraz küçüktür. Müzede sergilenecek eserlere göre teşhir salonlarını isimlendirmiş, ana aksa İslam sanatını oturtmuştur. Müze-i Hümayun, R. C. Péré’nin küçük boyutlu olan üçüncü müze tasarımını kabul etmiştir. Muhtemelen arsanın tahsisi hususunda ortaya çıkan sorunlar nedeniyle müze binasının inşasına başlanamamıştır.
1919 yılında Bahri Baba semtinde müze için yeniden bir arsa tahsisi yapılmıştır. Müze binasının inşasına kadar, Mekteb-i İdadi’nin (Mekteb-i Sultani) bahçesinde atılı duran eserlere kaideler yaptırılarak, mektebin taş avlusunda sergilenmesi planlanmış, onayı alınmış, ancak İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesiyle bu projeyi de uygulamak mümkün olamamıştır.
20. yüzyılın ilk çeyreğinde İzmir’de bir müze kurma girişimi ve bu çerçevede üretilen müze tasarımları; Türk müzeciliği ve müze mimarisi açısından oldukça önem arz eden bir deneyim ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

İzmir Müzesi, Müze-i Hümayun, Raymond Charles Péré, Halil Edhem Bey, Edhem Hamdi Bey.

Kaynakça

• Ahenk, (23 Kânun-ı Evvel 1326/05 Ocak 1911), Sayı 4399, s. 2.
• Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi, İBB-İM_HRT_194.
• Alpaslan, H. İ. (2022). Levant’ta oryantalizm: İzmir’de oryantalist mimarinin kaybolan bir örneği olarak Sarıkışla Subay Mahfili. Sanat Tarihi Dergisi, 31 (1), 599-623.
• Arık, R. O. (1953). Türk müzeciliğine bir bakış. Millî Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 180.9.0.0.29.159.16.
• Baykara, T. (1974). İzmir şehri ve tarihi. Ege Üniversitesi Rektörlük Yayınları.
• Berkant, C. (2015). Raymond Charles Péré, Türk mimarisinde iz bırakanlar I. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yayınları, 177-186.
• Beyru, R. (2000), 19. yüzyılda İzmir’de yaşam. Literatür Yayıncılık.
• Cezar, M. (1971). Sanatta Batı’ya açılış ve Osman Hamdi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dağlı, Y, Cumhure Ü. (1997). Tarih çevirme kılavuzu, c. 5. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Edhem (Etem), H. (1932). Müzeler. Birinci Türk Tarih Kongresi (2-11 Temmuz 1932), 532-566.
• Fıratlı, N. (1958). Edhem Hamdi Eldem (1882-1957). Türk Arkeoloji Dergisi, 8 (1). 45.
• İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşivi; Dosya No: 7, 182, 231, 3152, 3306, 3337, 3338, 3352, 3498, 3499, 8294, 8380, 8382, 8420.
• İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşivi; Gelen Evrak No: 255, 504.
• Karaduman, H. (2005). Belgelerle Konya Mevlânâ Müzesi’nin kuruluşu. Vakıflar Dergisi, 29. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 135-161.
• Koşay, H. Z., Orgun, M. E. Z., Bayram S., Tan, E. (2013). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti çağlarında Türk kazı tarihi, C.2, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kuyulu, İ. (2000a). İzmir Mekteb-i Sultanisi (Mithat Paşa Endüstri Meslek Lisesi Binası. Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım 1997, C. 2, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 71-78, 371-377.
• Kuyulu Ersoy, İ. (2000b). İzmir Saat Kulesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4, 277-287.
• Öz, T. (1949). Ahmet Fethi Paşa ve Müzeler. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 5, 1-15.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı yer adları. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Su, K. (1965). Osman Hamdi Bey’e kadar Türk müzesi. ICOM Millî Komitesi Yayınları.
• Su, K. (1977-1978). İşgal yıllarında İzmir sultanisi. Türk Kültürü, 181, 48-60.
• Şimşek Özel, H. (2018). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de eğitim yapıları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Şimşek Özel H. (2021). II. Meşrutiyet Dönemi İzmir’inde bir eğitim yapısı: Karşıyaka Dârülmuallimâtı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 35, 251-276.
• Şinasi (23 Kanun-i Sani 1326 / 05 Şubat 1911). İzmir’de bir müze. Ahenk, 4225, 1.
• Tınal, M. (2008). Mekteb-i İdadiden günümüze İzmir Atatürk Lisesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 24, 125-134.
• Tutsak, S. (2002). İzmir’de eğitim ve eğitimciler (1850-1950). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uras, M. (30 Haziran -31 Temmuz 1944). İzmir Müzesi’nin kuruluş tarihçesi için notlar. Fikirler İzmir Halkevi Dergisi, 272-275, 16-18.
• Uz, B. (2007). Atatürk’ün İzmir’i bir kentin yeniden doğuşu (L. Ece Sakar, Haz.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Yaşayanlar, İ. (2018). Devlet, arkeoloji ve Âsâr-ı Atîka: Bir vilayet müzeciliği örneği olarak Müze-i Hümâyûn Bursa şubesi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (35), 555-585.