Attaleia Antik Kentinde Kentsel Dönüşümün İzleri: Roma İmparatorluk Dönemi Konutu ve Erken Doğu Roma (Bizans) Dönemi Kilisesi

Yıl 2025, Sayı: 89, 25 - 52, 01.01.2025

Onur Kara , Çaylan Ulutaş , Meryem Değer

Öz

Antalya kent merkezinde, Kaleiçi Kentsel ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanında, yeni yapılanma amaçlı gerçekleştirilen arkeolojik sondaj kazılarında Roma İmparatorluk Dönemi’nden başlamak üzere Türk iskânına değin kalıntılarla karşılaşılmaktadır. Geleneksel Türk kent dokusu altından gelen bu veriler, yaklaşık iki bin yıllık bir sosyal yaşamın izlerini taşımaktadır. MS 2. yüzyılda barış ve zenginlik dönemi olarak bilinen Pax Romana’nın sunduğu fırsatlardan yararlanarak gelişimini sürdüren Attaleia, yalnızca anıtsal surlara, kapılara ve kulelere sahip olmakla kalmayıp, sivil mimarlık alanında görkemli konutlara ev sahipliği yapmıştır. Geometrik desenli döşemlerin yanı sıra Helen mitolojisinden esinlenilen karakterlerin de betimlendiği mozaikli tabanlar, kentin kazı tarihçesinde ilk olma özelliği taşımaktadır. Kendi içinde gerçekleştirdiği kültürel değişim temelinde, pagan Roma’nın ardılı Erken Hıristiyanlık Dönemi’nde önemini koruyan kent, bazilikalarla ve bununla ilintili yapılar topluluğuna hizmet veren gelişkin bir su terminaline haizdir. Bu bağlamda Kaleiçi’nde gerçekleştirildiğimiz arkeolojik kazılar; dinsel ve liturjik pratikler özelinde ortaya konan mimarî birimlerin de anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Antalya, Mozaik, Kilise, Çeşme, Roma İmparatorluk Dönemi, Erken Doğu Roma (Bizans) Dönemi

Traces of Urban Transformation in the Ancient City of Attaleia: A Roman Imperial Period Residential Building and Early Eastern Roman (Byzantine) Church

Öz

Remains dating back to the Roman Imperial Period, spanning until the Turkish settlement, have been unearthed during archaeological drilling excavations carried out for new construction initiatives at the Kaleiçi Urban and Degree III Archaeological Site in the Antalya city center. Unearthed from beneath the traditional Turkish urban fabric, these remains bear the traces of social life spanning approximately two thousand years. Benefiting from the opportunities offered by Pax Romana, a period of peace and prosperity during the 2nd century AD, Attaleia developed and hosted not only monumental walls, gates, and towers but also magnificent residential buildings in the field of civil architecture. Floors with geometrical patterns and mosaic floors depicting characters inspired by Hellenic mythology were unearthed for the first time in the excavation history of the city. Regarding intracity cultural changes, the city maintained its importance during the Early Christian Period, succeeding pagan Rome, and featured advanced water terminals serving the basilicas and related structures. In this context, the Kaleiçi archaeological excavations also contributed to a better understanding of architectural units specific to religious and liturgical practices.

Anahtar Kelimeler

Antalya, Roman Imperial Period, Early Eastern Roman (Byzantine) Period, Church, Fountain

Kaynakça

• Abbasoğlu, H. (1995). Perge kazısı 1993 ve 1994 yılları ön raporu, Kazı Sonuçları Toplantısı, 17 (2), 107-120.
• Ackermann H. C. (1992). Kentauroi et Kentaurides - Oiax : et addenda Hekate, Hekate (in Thracia), Heros equitans, Kakasbos, Kekrops. H. C. Ackermann (Ed.), Lexicon iconographicum mythologiae classicae (LIMC VI/1) içinde, (ss.231-243). Artemis Verlag.
• Akyürek, E. (2008). Palamutdüzü: A medieval Byzantine village settlement in the Bey Mountains, Adalya, XI, 295-316. https://www.acarindex.com/pdfs/495944
• Aran, B. (1971). Anadolu’da Roma Devri mimarisi. Plan bakımından bölgesel özellikleri üzerinde bir araştırma, İTÜ Mimarlık Fakültesi.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu saray ve çinileri, İstanbul, İş Bankası Yayınları.
• Bayburtluoğlu, C. (1997). Arycanda kazıları 2006, ANMED, 5, 1-5.
• Blid, J. (2009). Late antique glass in sacred context: A hagiasma at Carian Labraunda (Ed. E. Laflı), Late antique/Early Byzantine glass in the Eastern Mediterranean, Tübitak Yayınları. 133-150.
• Blid, J. (2012). Felicium temporum reparatio: Labraunda in late antiquity (c. AD 300-600), Doctoral Thesis, Universty of Stockholm, Stockholm.
• Bodur, F. (1987). Türk maden sanatı, İstanbul, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları.
• Brödner, E. (1989). Wohnen in der Antike. Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Civelek, A. ve Taş, Y. T. (2012). Adana Müzesi’nde korunan kalıp yapımı kâseler, Colloquim Anatolicum, XI, 13-150. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1715377
• Çaycı, A. ve Yavuzyılmaz, A. (2022). Gevale Kalesi sarnıç mimarisi (Ed. A. Çaycı ve A. Yavuzyılmaz), Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları, 25, NEÜ Yayınları, 5-38.
• Çetinaltan, M. (2016). Konya Sahip Ata Vakıf Müzesinde sergilenen vakıf şamdanları, Uluslararası Tarihe ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 15, 329-359.
• Çevik, N., Demirel, M., Malkoç, N. ve Akman, A. (2022). Kazı sonuçlarına göre Lyrbaton Kome’ye toplu bir bakış (Ed. M. Demirel, M. Arslan, S. Atalay ve U. Orhan), Antalya Müzesi 100 Yaşında Antalya’nın Arkeolojik Mirası, Cilt I, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 484-523.
• Çınar, Ü. ve Toprak, H. (2014). Antalya Kaleiçi Akmed Oteli sondaj ve kazı çalışmaları, ANMED, 12, 237-249.
• Çorbacı, H. (2016). Adıyaman Müzesi kalıp yapımı kaseleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 493-527. https://doi.org/10.14520/adyusbd.38469
• Çorbacı, H. (2023). Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde korunan bir grup kalıp yapımı kase, OANNES Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 573-595. https://doi.org/10.33469/oannes.1318305
• Dönertaş, P. ve Şener, Y. S. (2023). Kentsel arkeolojik sitlerin tanımlanması ve kavramsal olarak irdelenmesi, Akademik Sanat, 20, 62-75. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2770128
• Eliade, M (2014). Dinler Tarihine Giriş. Kabalcı Yayınevi.
• Erdoğan, O. ve Ceylan B. (2019). Kilise içinde kilise: Lykia’daki Geç Dönem Antik Çağ bazilikal planlı kiliselerin Orta Çağ’da ikincil kullanımları, Cedrus, VII, 663-679. https://doi.org/10.13113/CEDRUS.201930
• Ertuğrul, Ö. (2020). Mimarlık tarihi içinde İstanbul Bizans su mimarisinin durumu, Meriç Uluslararası Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 4 (9), 74-136. https://dergipark.org.tr/tr/pub/meric/issue/54060/725366
• Göktaş Kaya, L. ve Ata, E. S. (2018). Şeyh Şaban-ı Veli Vakıf Müzesi vakıf şamdanları, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli Araştırma Dergisi, 87, 153-182.
• İşler, B. (2014). Orta Likya’daki Karabel yerleşiminde tarımsal üretime yönelik mimari bulgular, Turkish Studies, 9, (10), 697-714. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7746
• İşler, B. (2016). Orta Likya Bölgesi’nde yeni bir keşif: Günağı Kilisesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 363-392. https://dergipark.org.tr/tr/pub/pausbed/issue/34751/384356
• İşler, B. (2019). Akdeniz Bölgesi’nde Myra (Demre) Antik Kenti kırsalında bulunan Bizans Dönemi sarnıç bilezikleri, Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Dergisi, 1, 11-22. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akaf/issue/51368/668566
• Kara, O. ve Demirel, M. (2015). Antalya Kaleiçi Akmed Oteli kazı çalışmaları: Bir Doğu Roma (Bizans) Dönemi gömü alanı, ANMED, 13, 222-231.
• Kara, O. ve Demirel, M. (2016). Perge 2015 yılı kazıları, ANMED, 14, 338-348.
• Kara, O. (2022a). Perge Antik Kenti Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Dönemi “A Kilisesi” üzerine notlar, Arteoloji, 1 (2), 73-93. https://www.arteoloji.com/notes-on-the-church-a-from-eastern-roman-byzantine-empire-period-at-perge_14
• Kara, O. (2022b). Erken Tunç Çağı Karia-Likya Bölgeleri gömü gelenekleri ve seramikçiliği üzerine notlar (Ed. M. Demirel, M. Arslan, S. Atalay ve U. Orhan), Antalya Müzesi 100 Yaşında Antalya’nın Arkeolojik Mirası, Cilt II, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 84-98.
• Kaya, E. (2024). Erken ve Orta Bizans Dönemi (4 – 12 yy.) Anadolu kiliselerinde synthronon ve bölgesel özellikleri, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 61, 107-135. https://doi.org/10.30794/pausbed.1398782
• Kaymak, G. (2009). Antalya Cumanın Camii mimari tarihi ve Bizans kökeni rölöve – yapı analizi – anıt koruma ve bakım (Ed. K. Dörtlük, B. Varkıvanç, A. Aydın ve T. Kahya Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• Lockey, I. (2010). The atrium house: The archaeology of a Late-antique residence. (Ed. R. R. R. Smith, A. Sokolicek, J. Lenghan ve K.Welch), Aphrodisias Papers 5: Excavation and research at Aphrodisias, 2006-2012, JRA Supplement 103, (243-254).
• Manière-Lévêque, A. M. (2002). The house of the Lycian acropolis at Ksanthos, (Ed. L. Lawan ve L. Özgenel), Late Antique Archaeology 3.2 Housing in Late antique from palaces to shops, Brill, 475-494.
• Mansel, A. M. (1963). Die ruinen von Side. Walter de Gruyter.
• Mansel, A. M. (1978). Side: 1947-1966 yılları kazıları ve araştırmalarının sonuçları, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Miltner, F. (1937). Das Coemeterium der Sieben Scglöfer, Forschungen in Ephesos IV (2), 96-227.
• Nergiz, N. (2015). Antalya Müzesi’nde bulunan Geç Antik Çağ kandilleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Özcan, F. Ç. (2023). Antik çağ konut mimarisine Side’den bir örnek: Perstyl Avlulu Ev, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Dergisi, 76, 160-181. https://doi.org/10.51290/dpusbe.1206380
• Özdilek, B. (2015). Andriake Sinagogu’ndan seçilmiş örneklerle Hellenistik ve Roma Dönemi seramiklerine genel bir bakış, Cedrus, III, 89-117. https://doi.org/10.13113/CEDRUS.2015011397
• Özgenel, L. (2006). Public use and privacy in Late antique houses in Asia minor: the architecture of spatial control, Late Antique Archaeology, 3 (2), 239-281.
• Özgenel, L (2018). Between public and private: Rethinking architecture and use in Late antique houses in Asia Minor (Ed. I. Baldini ve C. Sfameni). Abitare nel Mediterraneo Tardoantico, 2, Edipuglia, 541-547.
• Özgenel, L. (2022). Avlulu Ev’in doğası: Küçük Asya’daki Geç Antik Çağ evlerinden örnekler, konut palimpsesti (Ed. I. Uytterhoeven ve A. Ricca). Roma, Geç Antik, Bizans ve Erken İslam Dönemi yaşam kalıplarını yeniden değerlendirmek, ANAMED Yayınları, 171-201.
• Öztaşkın, G. (2020). Erken Bizans Dönemi mimarisinde az bilinen bir düzenleme: Thalassidionlar, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (1), 300-313. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.676310
• Öztaşkın, G. ve Öztaşkın, M. (2012). Antalya – Olympos mozaikli yapı (Ed. K. Dörtlük, T. Kahya, R. Boyraz ve T. Ertekin), Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu, Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü. 329-346.
• Patacı, S. (2019). Antik Dönem Anadolu mozaiklerinde dalga ve giyoş motifli bordür tasarımları, SELEVCIA, IX, 303-323. https://dergipark.org.tr/tr/pub/seleucia/issue/54871/751561
• Rott, H. (1908). Kleinasiatiche denkmaler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokiaen und Lykien. Dieterich. Rottroff, S. I. (1982). The Athenian Agora XII, Hellenistic Pottery, Athenian Imported and Moldmade Bowls, Princeton.
• Scheibelreiter-Gail, V. (2022) Antikçağ evlerinin giriş alanları ve içerdikleri yazıtlar ile sembollerin çeşitli yönleri (Ed. I. Uyttherhoeven ve A. Ricci), 8. Uluslararası Anamed Yıllık Sempozyumu Konut Palimpsesti: Roma, Geç Antik, Bizans ve Erken İslam Dönemi yaşam kalıplarını yeniden değerlendirmek, Koç Üniversitesi Yayınları, 105-128.
• Stryzgowski, J. (1903). Kleinasie, ein nuland der kunstgeschihte (Ed. W. Crowfoot ve J. I. Smirnow), J. C. Hinrichs. Şimşek, C. (2013). Laodikeia (Laodicea ad Lycum), Laodikeia çalışmaları 2, Ege Yayınları.
• Şimşek, C. (2015). Laodikeia Kilisesi Lykos Vadisi’nde Hıristiyanlık. Denizli Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Tekinalp, M. (2001). Andriake Kiliseleri ve tarihlendirme sorunları. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, V, 491-516.
• Tosun, A. ve Akman, A. (2024). Attaleia Doğu Nekropolisi kurtarma kazıları. Aşkım Özdizbay ve İpek Dağlı (Ed.), Bereketli ovada halkların ahengi. Pampylia içinde. (ss. 296-313.) Yapı Kredi Yayınları.
• Uzun, M. C. (2023). Perge Güney Bazilika çeşmesi ışığında Erken Bizans Dönemi kilise çeşmeleri, Art-Sanat, 20, 643-668. https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.20.1260807
• Uzun, M. C. (2024). The Role of fountains in expressing social status: Late antique fountains in courtyard house architecture of Asia Minor, OLBA, XXXII, 113-141. https://dergipark.org.tr/en/pub/olba/issue/84081/1466501
• Walters, H. B. (1914). Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum. Londra.
• Yazıcı, S. A. (2018). Geç Antik Çağ ve Hıristiyanlık dünyasında su inanışları, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 16, 21-31. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/590628