Aya Vukla Kilisesi’nin Müze Binası Olarak Seçilmesi

Yıl 2025, Sayı: 90, 213 - 242, 30.07.2025

Hüseyin Karaduman

Öz

Öz
Osmanlı Dönemi’nde 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında İzmir’de bir müze binası inşa etme girişimleri olmuş, ancak maddi yetersizlikten dolayı sonuçsuz kalmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nin ilk yıllarında bu konu yeniden gündeme gelmiş ve eldeki mevcut eserlerin bir müze çatısı altında topluma sunulması öncelikli hedef olarak benimsenmiştir. Bu hususta bir müze binasına ihtiyaç duyulmaktadır. O günlerde ya bir müze binası inşa edilecek, ya da müze olmaya elverişli mevcut binalardan biri müzeye dönüştürülecektir. Bu ikilemin yaşandığı süreçte Aziz Ogan, müze binasının inşa edilmesinden yanadır. Maarif Vekâleti ise, bu hususta bir şeylerin yapılmasını istemekte, ancak ekonomik sıkıntılardan ötürü de yeterli bir ödenek verememektedir.
Kurtuluş Savaşı sonrasında yaşanan ekonomik ve sosyal sorunlar had safhaya varmıştır. 1922 İzmir Yangını’nın bir sonucu olarak İzmir’de ortaya çıkan konut sorunu, mübadeleyle birlikte daha çok hissedilir olmuştur. Böyle bir dönemde, bir müze binasının inşa edilmesi veya müze olmaya uygun bir bina bulunması neredeyse imkânsızdır. Aziz Ogan’ın başka amaçlara uygun yapılan bir binanın müze olamayacağına ve bir müze binası inşa edilmesine yönelik düşünceleri İzmir ve Ankara’da taraftar bulmasına rağmen, ekonomik sorunlar nedeniyle müze olmaya elverişli mevcut binalardan birinin müze yapılması kararlaştırılmıştır. Ancak İzmir’de eserlerin yüzlerce ton ağırlığına dayanacak nitelikte bir bina bulmak mümkün olamamıştır. Terk edilmiş mabetlerin Maarif Vekâleti’ne devriyle birlikte, bu yönde bir araştırma yapılmış, yanan ve yangından sağlam çıkabilen mabetler incelenmiş ve sağlam bir yapı olan Aya Vukla Kilisesi müze binası için uygun bulunmuştur.
Aya Vukla Kilisesi, İzmir’in iyi bir mevkiinde yer almamaktadır. Fakat Basmahane tren garı ile rıhtıma uzanan İzmir-Basmahane Bulvarı’na yakınlığı ve çok ağır eserleri içine alabilecek niteliğe sahip olması gibi avantajlı özellikleri vardır. Yeni bir müze binası inşa etmektense, çok az bir masrafla mevcut binalardan birinin müzeye dönüştürülmesi ekonomik açıdan yararlı görülmüştür. Bu konu, dönemin arşiv belgelerine dayalı olarak incelenmiş ve yapılan seçimin pragmatik bir yaklaşım olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İzmir Müzesi , Aya Vukla (Aziz Vukolos) Kilisesi , Aziz Ogan , Mübarek Galip , Vasıf Çınar.

The Selection of the Aya Vukla Church as a Museum Building

Öz

Abstract
During the Ottoman Period, in the late 19th century and early 20th century, there were attempts to build a museum building in Izmir, but they were unsuccessful due to financial insufficiency. In the early years of the Republic Period, this issue came to the fore again and presenting the existing ancient monuments to the public under the roof of a museum was adopted as a primary goal. In this regard, a museum building was needed. In those days, either a museum building would be built or one of the existing buildings suitable for a museum would be converted into a museum. During this dilemma, Aziz Ogan was in favor of construction a museum building. The Ministry of Education wanted something to be done about this issue, but could not provide sufficient funds due to economic difficulties.
The economic and social problems experienced after Turkish War of National Liberation reached their peak. The housing problem that emerged in Izmir as a result of the 1922 Izmir Fire became more noticeable with the population exchange. In such a period, it is almost impossible to build a museum building or find a building suitable for a museum. Although Aziz Ogan's ideas that a building constructed for other purposes could not be a museum and that a museum building should be built found supporters in Izmir and Ankara, it was decided to turn one of the existing buildings suitable for a museum into a museum due to economic problems. However, it was not possible to find a building in Izmir that could withstand the weight of hundreds of tons of ancient monuments. With the transfer of abandoned temples to the Ministry of Education, research was conducted in this direction, temples that burned and survived the fire were examined and the Aya Vukla Church, which was a solid structure, was found suitable for a museum building.
Aya Vukla Church is not located in a good location in Izmir. However, it has advantageous features such as being close to the Basmahane train station and the Izmir-Basmahane Boulevard, which extends to the docks, and being able to accommodate very heavy ancient monuments. Rather than constructing a new museum building, it was seen economically beneficial to convert one of the existing buildings into a museum with very little expense. This issue was examined based on the archive documents of the period and it was concluded that the choice made was a pragmatic approach.

Anahtar Kelimeler

Izmir Museum , Aya Vukla (Saint Vukolos) Church , Aziz Ogan , Mübarek Galip , Vasıf Çınar.

Kaynakça

• Anonim (1934). İzmir rehberi. Resimli Ay Matbaası.
• Çoker, F. (1995). Türk parlamento tarihi, TBMM I. Dönem 1919-1923, III. Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları.
• Eldem, N. (1993). Dünyada ve Türkiye’de müze mimarlığı. Müzeler için düş bilançosu, tutkular ve nesneler. Yapı Kredi Yayınları. 85-97.
• Erol, A. Ö. (1993). Ege Bölgesi Rum Ortodoks kiliseleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ege Üniversitesi.
• Foto Resne (t.y.). İzmir Asar-ı Atika Müzesi’ne ait 19 fotoğraf. (OGN.IZM.05.018.01.PH). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu, İstanbul.
• Hars Dairesi (1338, 14 Aralık). İzmir’in işgalinden sonra, Aziz Bey’in İzmir Asarı Atika Müfettişliği’ne tekrar tayin edilmesine dair. (OGN.IZM.04.012.20.DC). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Hars Müdürlüğü (1924, 21 Ocak). İzmir’de bir müze binası kurulmasının gerekliliği ve tarihi eserlerin geçici olarak başka yere nakli. (BCA, 180.9.0.0.29.160.14). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Ankara.
• Huyugüzel, Ö. F. (2000), İzmir fikir ve sanat adamları (1850-1950). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İpekoğlu, B., Çetin F. Y., Şerifaki, K. (2013). İzmir Aya Vukolos Kilisesi yapısal sorunları ve restorasyon uygulamaları, 4. tarihi yapıların güçlendirilmesi ve güvenle geleceğe devredilmesi sempozyumu (27-29 Kasım 2013), 247- 256.
• İsmail Safa Bey. (1339, 17 Aralık), Ahenk, 9409, 2.
• İzmir Belediyesi (1339, 6 Eylül). İzmir Müzesi’nin kuruluşu ve müze için tahsis edilen Ayavukla Kilisesi hakkında. OGN.IZM.01.068.09.DC. Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• İzmir Kültür Sanat Fabrikası (t.y.). Alsancak Tekel Fabrikası, yepyeni bir kültür sanat merkezine dönüştü. 4 Nisan 2025’te https://izmirkultursanatfabrikasi.gov.tr adresinden edinilmiştir.
• İzmir Maarif Müdürlüğü (1923, 9 Nisan). İzmir’de müze binası inşası. (BCA, 180.9.0.0.29.159.20). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Ankara.
• İzmir Müzesi’nin Resm-i Küşadı İcra Edildi. (1927, 16 Şubat). Hizmet, 645, 1.
• Karaduman, H. (2005). Belgelerle Konya Mevlânâ Müzesi’nin kuruluşu. Vakıflar Dergisi, 29, 135-161.
• Karaduman, H. (2024). Osmanlı Dönemi’nde İzmir’de Müze-i Hümayun şubesini kurma girişimleri. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 88, 113-139.
• Kardeş, S. (2008). Tehcir ve emval-i metrûke mevzuatı, T. C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayınları.
• Kırışman, M. (2011). Fransız basınında İzmir yangını üzerine bazı değerlendirmeler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmalar Dergisi, 10 (22), 77-98.
• Kurt, S. (2015). The founding of the İzmir Museum: A preliminary narrative based on Aziz Ogan’s archive [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Boğaziçi Üniversitesi.
• Levantine Heritage Foundation (t.y.) The Ayavukla Church of Basmane, İzmir. 4.4.2025’te https://www. levantineheritage.com/ayavukla.htm adresinden edinilmiştir.
• Lowry, H.W. (2011). Osmanlıların ayak izlerinde Kuzey Yunanistan’da mukaddes mekânlar ve mimarî eserleri arayış yolculukları. Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Maarif Müdürü Şehrimizde. (1339, 12 Temmuz). Türk Sesi, 42, 2.
• Maarif Vekili. (1339, 21 Aralık). Ahenk, 9412, 2.
• Mübarek Galip (t.y.). Hars Müdürü Mübarek Galip’ten mektup. (OGN.IZM.01.018.05.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Mübarek Galip (1338, 21 Ekim). İzmir Asarı Atika Müzesi hakkında. (OGN.IZM.04.012.16.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Mübarek Galip (1339, 5 Haziran). Teos harabeleri hakkında (OGN.IZM.02.031.09.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Mübarek Galip (1339, 16 Ağustos). İzmir müzesi hakkında. (OGN.IZM.02.004.08.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Mübarek Galip (1339, 21 Ekim). İzmir’in işgalinden sonra, Aziz Bey’in İzmir Asarı Atika Müfettişliği’ne tekrar tayin edilmesine dair. (OGN.IZM.04.013.01.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Mübarek Galip (1339, 10 Kasım). İzmir’de bir müze inşa edilmesine dair. (OGN.IZM.02.004.03.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (t.y.). Aziz Ogan’ın kişisel ve profesyonel geçmişi. (OGN.BIO.01.001.02.DC). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1339, 3 Ocak). İzmir’de müze kurulması hakkında yazışmalar. (OGN.IZM.01.078.03.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1339, 30 Ocak). Bergama harabelerine bekçi istihdamı hakkında. (OGN.IZM.02.056.10.DC). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1339, 16 Haziran). Teos harabeleri hakkında. (OGN.IZM.02.031.11.DC). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1339, 7 Ağustos). İzmir’de bir müze inşa edilmesine dair. (OGN.IZM.02.004.02.CR). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1339, 25 Aralık). İzmir müzesinin keşifnamesi hakkında. (OGN.IZM.02.004.06.DC). Boğaziçi Üniversitesi Aziz Ogan Koleksiyonu. İstanbul.
• Ogan, A. (1923, 29 Mart). İzmir ve Havalisi Asar-ı Atika Müfettişinin İzmir’de bir müze yapılması gerekliliği ile ilgili raporu. (BCA, 180.9.0.0.29.159.16). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Ankara.
• Ogan, A. (1923, 19 Eylül). Müzeye dönüştürülecek olan eski Rum kilisesinin tamiratı için gerekli paranın temini. (BCA, 180.9.0.0.29.160.1). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Ankara.
• Ogan, A. (1924, 1 Nisan). Müze haline dönüştürülecek olan Ayavukla Kilisesi’nin tamiratı. (BCA, 180.9.0.0.29.160.22). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Ankara.
• Ogan, A. (1938). Cumhuriyet Devrinde arkeolojik çalışmalar ve müzeler. Yeni Türk, 6(71), 444-451.
• Ogan, A. (1944). İzmir Müzesi müdürü merhum Salâhaddin Kantar ve İzmir Müzesinin teşekkül tarihçesine bir bakış. Tarihten Sesler, 2 (17-18), 2-13.
• Öztürk, K. (1995). Türk parlamento tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları.
• Reşid, F. (1927). Maarif düsturu. Millî Matbaa.
• Serçe, E. (2002). İzmir ve Havalisi Âsar-ı Atika Muhipleri Cemiyeti ve İzmir Arkeoloji Müzesi’nin Kuruluşu. İzmir Kent Kültürü Dergisi, 5, 318-328.
• Su, K. (1965). Osman Hamdi Bey’e kadar Türk müzesi. ICOM Millî Komitesi Yayınları.
• Ünal, F. (1979). Giriş. (F. Ünal, M. Tıraş, Z. Kükrer, der.) 1920-1929 Bütçe Kanunları içinde (s.1-2), Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları.
• Vilayet Havadisi. (1339, 25 Nisan). Ahenk, 9214, 3.