Osmanlı Dönemi Dârülfünûnu’nda Tefsir Dersleri

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 896 - 910, 31.07.2025

Fatma Eren , Bilal Gökkır

https://doi.org/10.11616/asbi.1658334

Öz

Tefsir, Osmanlı’da modernleşme dönemi öncesinde medreselerde alet ilimlerinin ardından âli ilimlerle birlikte okutulmuştur. Genellikle el-Keşşâf ile Envâr tefsirleri ve hâşiyeleri ekseninde işlenmiştir. Çalışmamızın amacı Tanzimât’la başlayan modernleşme sürecinde tesis edilen Dârülfünûn Ulûm-i Âliye-i Dîniyye Şubesi çerçevesinde modernizmin Tefsir dersleri üzerindeki etkilerini irdelemektir. Bu amaç doğrultusunda Osmanlı’da aynı dönemde ve öncesinde medreselerde okutulan Tefsir derslerinin içeriğine yer verilecek ardından şubenin Tefsir dersi programları, düzenlemeleri, ders kitapları ve hocaları tespit edilerek Tefsir dersinde modernizmin etkilerinin izi sürülecektir. Modern yüksek din eğitimi kurumu olan Dârülfünûn’un tüm sınıflarında Tefsir dersi verildiği görülmektedir. II. Meşrutiyet’le gerçekleşen eğitim reformları doğrultusunda ders dili, eğitim materyallerinin geliştirilmesi, Tefsir-Hadis takımın oluşturulması gibi muhtelif değişikler meydana gelmiştir. Çalışma, şubenin açılış ve kapanış tarihleri olan 1900-1914 yılları ile sınırlandırılmıştır. Araştırmada birincil ve ikincil kaynaklardan veri toplama ile veri analizi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Osmanlı , Dârulfünûn , Ulûm-i Âliye-i Dîniyye Şubesi , Tefsir Dersleri

Tafsīr Courses in Dār al-Funūn During Ottoman Period

Öz

Before the modernization period in the Ottoman Empire, tafsīr was taught in madrasas alongside higher sciences, following the instrumental sciences. It was generally studied through tafsīr texts like al-Kashshāf and Anwār, as well as their ḥāshiyas. The aim of this study is to examine the impact of modernism on tafsīr education within the framework of the Dār al-Funūn ʿUlūm-i ʿĀliyye-i Dīniyye Department, established during the Tanzimat era as a modern educational institution. In line with this objective, the tafsīr curriculum, related regulations, textbooks, and instructors of the department will be identified, followed by an analysis tracing the influence of modernism on tafsīrs course. At Dār al-Funūn , a modern institution of higher religious education, it can be observed that students attended tafsīr courses across all levels. In accordance with the implemented educational reforms during the Second Constitutional Era, various changes took place such as the language of instruction, the development of educational materials, and the establishment of a Tafsīr-Hadith department. The scope of this study is confined to the years 1900-1914, corresponding to the opening and closing dates of the department. The study employs data collection from both primary and secondary sources, as well as data analysis methods.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Ottoman , Dār al-Funūn , ʿUlūm-i ʿĀliyye-i Dīniyye Department , Tafsīr Courses.

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, A. (1989). Ahmet Mahir Efendi’nin İstanbul Hayatı, Verdiği İcazetler ve Üç Eseri İle Elyazısı Hatıratı Üzerine Notlar. Türk Tarihinde veKültüründe Kastamonu: Tebliğler 19-21 Ekim 1988 içinde (ss. 71-82). Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Albayrak, S. (1980). Son Dönem Osmanlı Uleması İlmiye Ricalinin Teracim-i Ehvali. İstanbul: Medrese Yayınları.
• Albayrak, S. (1996). Son Devir Osmanlı Uleması: İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali (C. 1-5). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı.
• Ay, N. (1995). Manastırlı İsmail Hakkı’nın İslam Düşüncesindeki Yeri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Aynî, M. A. (2007). Dârülfünûn Tarihi. İstanbul: Kitabevi.
• Ayten, İ. H. (2023). Geçmiş ve Gelecek Arasında “Ben”: Abdullah el-Ahıskavî’nin Otobiyografisi. Ceride: Ben- Anlatıları Araştırmaları Dergisi, 1(1), 64-128.
• Baş, M. Ş. (2024). Dârüşşafaka’da Bir Müderris: Şirvanlı Mehmed Hâlis Efendi’nin Hayatı ve Eserleri. Hikmet— Akademik Edebiyat Dergisi, (Vefatının 100. Yılı Münasebetiyle Ali Emîrî Özel Sayısı), 576-602.
• Bilmen, Ö. N. (t.y.). Büyük Tefsir Tarihi: Tabakatü’l-Müfessirin (C. 1-2). İstanbul: Ravza.
• Birinci, A. (2008). Ahmed Mâhir Efendi: Bir Âlim, Şeyh ve Siyasetçi. Üsküdar’a kadar Kastamonu içinde (s. 272). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BOA, O. A. (1319a, 8 Mayıs). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT).
• BOA, O. A. (1319b, 22 Temmuz). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT).
• BOA, O. A. (1319c, 27 Eylül). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT).
• BOA, O. A. (1320, 9 Ağustos). Yıldız Sadâret Resmi Marûzât Evrâkı (Y.A. RES).
• BOA, O. A. (1326, 26 Ekim). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT).
• BOA, O. A. (1327, 22 Mart). Maarif Nezareti Tedrisat-ı Aliye Dairesi (MF.ALY).
• BOA, O. A. (1328, 21 Temmuz). Yıldız Sadâret Resmi Marûzât Evrâkı (Y.A. RES).
• BOA, O. A. (1330, 20 Mart). Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO).
• Bursalı Mehmed Tahir. (t.y.). Osmanlı müellifleri (C. 1-3).
• Çelebi, H. H. M. b. A. (1980). Mizanü’l-hak fi ihtiyari’l-ahak. İstanbul: Tercüman.
• Çiftçi, F. (1995). Kastamonu Camileri-Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Dârü’l-fünûn Muallimleri; Ulûm-i Âliye-i Diniyye Şubesi. (1324, 21 Kasım).İkdam, s. 5205/3.
• Dârü’l-fünûn şuâbât-ı selâse muallimleri ile Ulûm-i Riyâziyye Şubesi müdürü Boyaciyan Efendinin şuâb-ı mezkûra için re’yi alınarak heyet-i ilmiyece bi’l-müzâkere üç şube hakkında bu seneye mahsus olmak üzere tanzim kılınan programlar; Dârü’l-fünûn Ûlûm-i Âliye-i Dinîye Şûbesi Birinci Sene. (1324, 12 Eylül).İkdam, s. 5150/3.
• Dârülfünûn Ulûm-i Şer‘iyye Şubesi Müderrisîn Kadrosu. (1913, 3 Aralık).İkdam, s. 6026/4.
• Dölen, E. (2009). Türkiye Üniversite Tarihi 1: Osmanlı Döneminde Darülfünun 1863-1922. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Düzdağ, M. E. (Ed.). (2017). Sebilürreşad: Dini, İlmi, Edebi, Siyasi Haftalık Mecmua-i İslamiyyedir. İstanbul: Bağcılar Belediye Başkanlığı.
• Ergin, O. (1937). Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi. İstanbul: Bozkurt Kütüphanesi.
• Fazlıoğlu, Ş. (2005). Ta’lîm İle İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın MedreseDers Müfredatı. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 18(1), 115-173.
• Gencer, A. İ. ve Arslan, A. (2004). İstanbul Dârülfünûnu Edebiyat Fakültesi Tarihçesi ve İlk Meclis Zabıtları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gökkır, B. ve Asri, S. (2005). Kur’an ve Tefsir Öğretiminde Gelenek ve Batılılaşmanın İzleri Osmanlı Medrese ve Darülfünunları. Muhafazakâr Düşünce, II(6), 121-140.
• Hanioğlu, M. Ş. (2004). Meşrutiyet. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10 Mart 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/mesrutiyet adresinden erişildi.
• İhsanoğlu, E. (2010). Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı (C. 1-2). İstanbul: IRCICA.
• İpşirli, M. (2021). Osmanlı ilmiyesi. İstanbul: Kronik Kitap.
• Karaarslan, N. Ü. (2015). Kevâkib-İ Sebʻa Risâlesi: On Sekizinci Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlimiyeye Dâir Bir Eser. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karaismailoğlu, A. (1999). Hüseyin Vâiz-i Kâşifî. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15 Temmuz 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin-vaiz-i-kasifi adresinden erişildi.
• Kastamonulu Ballıklızâde Ahmed Mâhir Efendi. (1331). El-Fâtiha fî tefsîri’l-Fâtiha. Dersaadet: Hukuk Matbaası.
• Lamia, L. (2012). Ahmet Mahir Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Manastırlı İsmail Hakkı. (1314). Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn. İstanbul: Mekteb-i Şâhâne Destegâhi.
• Manastırlı İsmail Hakkı. (1331, 1912). Fusûlu’t-Teysîr fi Usûli’t-Tefsîr.
• Maârif-i Umûmiye Nezâreti. (1329). İstanbul Darülfünûnu: Talimât. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Mekâtib-i Umûmiye Ders Programı, Dârülfünûn-i Şahâne Ulûm-i Âliye-i Diniye Ders Programı. (1320, 30 Ağustos).İkdam, s. 3680/2.
• Mertoğlu, M. S. (2008). Mehmet Âkif ve İçtimaî Kur’an Tefsiri. Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni: Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi içinde (ss. 202-211). Ankara: Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Özfırat, B. (2006). Tokatlı İshak Efendi’nin Nazmu’l-Ulum, Nazmu’l-le’Ali ve Manzume-i Keydani adlı mesnevileri (inceleme-metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi.
• Özyılmaz, Ö. (2002). Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları. Ankara: Kültür Bakanlığı yayınları.
• Paçacı, M. (2011). Osmanlı Medreselerinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsir’in Çağdaşlıkla Karşılaşması. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları- I içinde (ss. 69-89).
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. (1319). (C. Dördüncü Sene). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. (1321). (C. Altıncı Sene). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Selçuk, M. (2009). Dârülfünûn İlâhiyat Fakültesi Meclis Zabıtları (ss. 206-214). Dârülfünün İlâhiyat Sempozyumu, sunulmuş bildiri, İstanbul.
• Sırâtımüstakîm Mecmûası. (2013).Bağcılar Belediyesi, 7.
• Şamlı, A. O. (2016). Manastırlı İsmail Hakkı’nın Tefsirciliği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, E.-H. İ. (1975). Eş-Şekâʾiku’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOsmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, E.-H. İ. (2016). Hâşiye ʿalâ Hâşiyeti’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî. (M. T. Boyalık, Çev.). İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• Tokâdî, İ. b. H. ez-Zencânî et-. (t.y.). Nazmü’l-’Ulum.
• Türek, A. ve Derin, F. Ç. (1969). Feyzullah Efendi’nin Kendi Kaleminden Hal Tercümesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (23), 205-218.
• Yavuz, Y. Ş. (2011). Taşköprizâde Ahmed Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Mayıs 2022 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/taskoprizade-ahmed-efendi adresinden erişildi.
• Yıldız, H. (2019). Osmanlı Eğitim Modernleşmesinde Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi (1. bs.). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Aş Yayınları.
• Yirmi beşinci sene-i devriye-i cülûsu münasebeti mübeccelesi ile icrâ kılınan resm-i küşâdlar ve vaz-i esaslar; Dârü’lfünûn-i Şâhâne. (1316, 20 Ağustos).İkdam, s. 2219/2.
• Zengin, Z. S. (2011). Medreseden Darülfünuna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.