Kazakistan’da Cedidçilik ve Türkçülük: Modernleşme Sürecinde Ortak İdeolojik Temeller

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 969 - 983, 31.07.2025

Alper Kasımoğlu

https://doi.org/10.11616/asbi.1658354

Öz

Bu çalışma, XIX. yüzyılın sonlarından XX. yüzyılın başlarına kadar Kazakistan’da Cedidçilik ve Türkçülük hareketlerinin toplumsal değişim, ulusal kimlik ve siyasal bilinç üzerindeki etkisini tarihsel sosyolojik bir çerçevede incelemektedir. Cedidçilik, Çarlık Rusyası’nın kimlik politikalarına karşı eğitim reformlarıyla bireysel ve toplumsal bilinçlenmeyi teşvik etmiş, Ruslaştırma politikalarına karşı kültürel direnişin önemli bir unsuru hâline gelmiştir. İsmail Gaspıralı’nın önderliğindeki Cedid okulları, modern eğitim anlayışıyla eleştirel düşünceyi yaygınlaştırmıştır. Türkçülük ise dil ve tarih temelinde ortak bir millî kimlik inşa sürecini desteklemiştir. Bu iki hareketin etkileşimi, Alaş Orda’nın ideolojik temellerinin oluşmasına ve kadın eğitiminin yaygınlaşmasına katkı sağlamıştır. Çalışma ayrıca, Cedidçilik ve Türkçülüğün mirasının günümüz Kazakistan’ında ulusal kimlik ve toplumsal bilinçlenme süreçlerine olan etkilerini değerlendirerek bu tarihsel sürecin uzun vadeli yansımalarına ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cedidçilik , Türkçülük , Kazakistan , Eğitim Reformları , Ulusal Kimlik

Jadidism and Turkism in Kazakhstan: Shared Ideological Foundations in the Modernization Process

Öz

This paper investigates the role of Jadidism and Turkism in shaping social transformation, national identity, and political consciousness in Kazakhstan from the late 19th century to the early 20th century within a historical sociological framework. Jadidism promoted individual and collective awareness through educational reforms in response to Tsarist Russia’s identity policies, emerging as a key element of cultural resistance against Russification. Under the leadership of İsmail Gaspıralı, Jadid schools promoted intellectual engagement through innovative pedagogical approaches. Turkism, in turn, fostered a shared national identity based on linguistic and historical commonalities. The interaction between these two movements contributed to the ideological foundations of Alaş Orda and played a crucial role in the expansion of women’s education. This study assesses the lasting influence of Jadidism and Turkism on national identity and social awareness in contemporary Kazakhstan, tracing their intellectual and cultural legacy in modern socio-political discourse.

Anahtar Kelimeler

Jadidism , Turkism , Kazakhstan , Educational Reforms , National Identity

Kaynakça

• Adilbayev, A. (2002), Çarlık döneminde Kazak topraklarında yürütülen Ruslaştırma faaliyetleri, Bilig, (23), s.67–90.
• Aitymbetov, N., Toktarov, E. ve Ormakhanova, Y. (2015), Kazakistan’da Millet İnşası: Kazak ve Kazakistan Kimlikleri Tartışması, Bilig, (74), s.1–20.
• Akyol, T. (1993), Cedidcilik, TDV İslâm Ansiklopedisi, 7, s.211–213.
• Anderson, B. (2006), Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması (Çev.: İ. Savaşır), İstanbul: Metis Yayınları.
• Beylur, S. (2023), Kazak Modernleşmesinin Habercisi Abay Kunanbayoğlu’nun Eserlerinde Eğitim, Din ve Aile, İzmir Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), s.1-8. https://doi.org/10.47899/ijss.1257293
• Çiydem, E. (2023), Son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda ilköğretim alanındaki dönüşümü usul-i cedid kavramı üzerinden anlamak (1839–1913), History Studies, 15(2), s.384–400.
• Demirci, H. (2020), İlk Dönem Kazakistan Cumhuriyeti’nde Milliyetçilik ve Millî Kimlik (1991–2019), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(1), s.321–342. https://doi.org/10.33437/ksusbd.668301
• Demirel, F. (2017), Türkistan’daki İktisadi Sosyalizm Siyasetine Karşı Türkistanlı Aydınların Tepkisi: Önce Ekmek Sonra Pamuk, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (60), s.11–40.
• Devlet, N. (2011), Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, İstanbul: Başlık Yayın Grubu.
• Devlet, N. (2014), Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917) (4. baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Egamberdiyev, M., ve Dinasheva, L. (2019), Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki eğitim politikaları (1850– 1914), Belleten, 83(297), s.665–688.
• Eisenstadt, S. N. (2000). Multiple Modernities. Daedalus, 129(1), 1–30.
• Gellner, E. (2017), Uluslar ve Ulusçuluk (Çev.: Alaeddin Şenel), İstanbul: Heretik Yayıncılık.
• Gökalp, Z. (2017), Türkçülüğün Esasları (Yay. haz. Abdullah Uçman), İstanbul: Dergah Yayınları.
• Gündüz, A. (2019), Türk çağdaşlaşma sürecinde İsmail Gaspıralı önderliğinde başlatılan usul-i cedid hareketi ve önemi, Tarih Araştırmaları Dergisi, 38(65), s.123–145.
• Hobsbawm, E. J. (2006). Milletler ve Milliyetçilik: Program, Mit, Gerçeklik. (Çev. Osman Akınhay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• İme, G. (2022), Türk çağdaşlaşma sürecinde İsmail Gaspıralı önderliğinde başlatılan usul-ü cedid hareketinin rolü, Tarih Araştırmaları Dergisi, 41(72), s.363–378. https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.924336
• Kalkan, İ. (2022), Kazak Basınının Ortaya Çıkışı ve Ahmet Baytursunulı’nın Kazak Gazetesindeki İlk Baş Yazısı, Kardeş Kalemler. https://www.kardeskalemler.com/yazi/kazak-basininin-ortaya-cikisi-ve-ahmet- baytursunuli-nin-kazak-gazetesindeki-ilk-basyazisi-64e0bed729a22 (Erişim 06.03.2024).
• Kapağan, E. (2015), 20. yüzyıl başında Kazak aydınlarında “Türk” ve “Türkistan” şuuru, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10(4), s.591–605. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.7907
• Kaya, B. ve Kushmuratov, S. (2020), Ceditçilik Hareketi ve Türkistan’da yayılmasında Mahmut Hoca Behbudi’nin rolü, Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 8(16), s.16–27.
• Kendirbaeva, G. (1999), "We are children of Alash...": The Kazakh intelligentsia at the beginning of the 20th century, Central Asian Survey, 18(1), s.5-36.
• Khalid, A. (1998), The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of California Press.
• Khalid, A. (2015), Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Ithaca: Cornell University Press.
• Kocaoğlu, T. (2000), Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller (1900-1924), Türk Dünyası Tarih Dergisi, 14(163), s.25–34.
• Kongyratbayev, O., Rustemov, S., Zhursunbayev, B., Tokbolat, S. (2022), 19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı – Kazak İlişkilerinin Seyri ve Rusya’nın Karşı Tedbirleri, Bilig, (100), s.59–75. https://doi.org/10.12995/bilig.10003
• Kovalskaya, S. (2024), Kazakistan’da Ceditçilik, https://tarihkitap.com/2024/07/06/kazakistanda-ceditcilik/ (Erişim 01.02.2024).
• Landau, J. M. (1995), Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (2nd ed.), Bloomington: Indiana University Press.
• Pırmanov, A. ve Kapeyeva, A. (1997), Kazak Ğinteligetsiyası, Almatı: Atamura.
• Ross, D. (2020), Tatar Empire: Kazan’s Muslims and the Making of Imperial Russia, Bloomington: Indiana University Press.
• Sabol, S. (2003), Russian Colonization and the Genesis of Kazak National Consciousness, New York: Palgrave Macmillan.
• Sağlam, S. (2019), İsmail Gaspıralı’da millet ve milliyetçilik, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum – Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(24), s.450.
• Shylmambetov, S. ve Saparov, B. (2023), Kazakistan’daki Bölgesel Cedidcilik Hareketi Kapsamında Milli Kimlik İnşası Meselesi Üzerine Bir İnceleme, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (104), s.263-286.
• Smith, A. D. (2010). Ulusal Kimlik. (Çev. Bahadır Sina Şener). 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Taş, K. ve Göksüçukur, B. (2019), Osmanlı dönemi Batıcılık, İslamcılık, Türkçülük fikir akımları ve din, Dini Araştırmalar, 22(56), s.463–488. https://doi.org/10.15745/da.583546
• Tuna, M. Ö. (2015), Imperial Russia's Muslims: Islam, Empire and European Modernity, 1788–1917, Cambridge: Cambridge University Press.
• Türkoğlu, İ. (2000), Rızaeddin Fahreddin, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Türköne, M. (1994), Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Urazbayeva, A. (2022), Kazak Türkleri aydınlarının 20. yüzyılın ilk yıllarındaki ihtilaller sürecindeki millî mücadeleler ve manevî yükselişi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uyama, T. (2013), The Changing Religious Orientations of the Kazakh Elite in the Late 19th and Early 20th Centuries: The Effect of Russian Orthodox Missionary Activity, Central Asian Survey, 32(1), s.59–74. https://doi.org/10.1080/02634937.2013.771870
• Yesmagambetov, K. (2014), Mustafa Çokay: Türkistan Bağımsızlık Mücadelesine Adanmış Bir Ömür, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yılmaz, K. (2022), Vizyoner Bir Lider Olarak Gaspıralı İsmail Bey, Türkiye Eğitim Dergisi, 7(2), s.365–379. https://doi.org/10.54979/turkegitimdergisi.1160114
• Zenkovsky, A. S. (1978), Rusya’da Pantürkizm ve Müslümanlık (Çev.: İ. Kantemir), İstanbul: İpek Matbaası.