Economic and Financial History of Hüsnüşah Hatun Waqf in Manisa (1632-1789)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 1044 - 1060, 31.07.2025

Ayşenur Karademir

https://doi.org/10.11616/asbi.1658380

Öz

This study examines the waqf of Hüsnüşah Hatun, the wife of Sultan Bayezid II and the mother of Şehzade Şehinşah Sultan, in Manisa. The waqf’s charitable structures include a mosque, a school, and an imaret. Additionally, the Kurşunlu Han is also among these structures. The aim of the study is to outline the profile of the Hüsnüşah Hatun Waqf and to analyze its revenues, personnel salaries, and expenditures. This analysis is based on the waqf’s accounting books covering the years 1632-1789. The key finding of the study is the transformation in the waqf’s spending priorities. Initially, the primary focus was on the foundation’s core services and personnel payments. However, by the late XVIIIth century, a significant portion of the waqf’s revenues had begun to be allocated to expenditures such as treasury shares.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Imperial Waqfs , Manisa , Hüsnüşah Hatun , Waqf Accounting Books

Manisa’daki Hüsnüşah Hatun Vakfının İktisadi ve Mali Tarihi (1632-1789)

Öz

Bu çalışma, Sultan II. Bayezid’in eşi ve Şehzade Şehinşah Sultan’ın annesi Hüsnüşah Hatun’un Manisa’daki vakfını ele almaktadır. Vakfın hayır eserleri bir bahçe içindeki cami, mektep ve imaret binalarıdır. Ayrıca, Vakfa gelir getirmesi amacıyla inşa edilen Kurşunlu Han da bu eserlerden sayılmaktadır. Çalışmanın amacı, Hüsnüşah Hatun Vakfının iktisadi, sosyal ve mali yönlerinin belirlenmesidir. Bu amaçla Vakfın 1632-1789 yıllarına ait muhasebe defterlerinden gelirleri, bunların işletilme usulleri, personel maaşları ve giderleri tespit edilmiştir. Siyakat yazı türünde hazırlanmış muhasebe defterlerinin transkribe edilmesiyle elde edilen veriler tablo haline getirilmiş, Vakfın faaliyetleri dönem koşulları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Çalışmanın öne çıkan sonucu, Vakfın harcama önceliklerinde görülen dönüşümdür. Zira XVII. yüzyıl ödemeleri arasında Vakfın esas hizmetleri ve personel maaşları öne çıkmaktadır. Ancak XVIII. yüzyılda Vakfın gelirleri, daha çok hazine payları gibi kalemlere aktarılmaya başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı selatin vakıfları , Manisa , Hüsnüşah Hatun Vakfı , Vakıf Muhasebe Defterleri

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Ali Emiri Ahmed III (AE.SAMD.III). 226/21770.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d.). 3777/31; 3561; 3777/32; 3777/33; 5267/1; 5303; 5267/2; 5687; 5303/1/4; 5267/7; 7414; 5267/9; 1408; 4418.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.E.). 822/2/33-34.
• BOA, Evkaf-ı Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d.). 5492; 6694.
• Basılı Eserler
• Altındağ, Ü. (1994), Dârüssaâde, TDV İslam Ansiklopedisi, 9, s.1-3.
• Akyıldız, A. (2017), Haremin Padişahı Vâlide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Baer, G. (1983), Women and Waqf: An analysis of the Istanbul tahrîr of 1546. Asian and African Studies, 17, s.9-27.
• Barkan, Ö. L. (1963a), Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar, İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1-2), s.239-296.
• Barkan, Ö. L. (1963b), Fatih Cami ve İmareti Tesislerinin 1489-1490 Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23 (1-2), s.298-341.
• Barkan, Ö. L. (1971), Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586), Vakıflar Dergisi, 9, s.109-161.
• Barkan, Ö. L. (1993), Edirne ve Civarındaki Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları, Belgeler, 1(1-2), s.235-377.
• Başoğlu, T. (2012) Vazife, TDV İslam Ansiklopedisi, 42, s.579-581.
• Beyatlı, A. (2013), Fâtih Sultan Mehmed’in 877/1472 Tarihli Vakfiyyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cezar, Y. (1986), Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi XVII. yy.dan Tanzimat’a Mali Tarih, İstanbul:Alan Yayınları.
• Demirtaş, H. (2023), Manisa Hafsa Sultan Vakfı: Akar, Hayrat, İstihdam, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), T.C. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dursun, K. (2023), Bir İsim İki Kadın, İki Vakıf Bir Yıl: 1592 Senesi Tokat ve Trabzon Gülbahar Hatun Vakıfları’na Kısa Bir Bakış, Selçuk Türkiyat, 57, s.61-84.
• Emecen, F. M. (2013), XVI. Asırda Manisa Kazâsı, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu
• Eroğlu-Memiş, Ş. (2020), Kudüs Vakıflarında İstihdam: 18. Yüzyılda Vakıf Görevlilerinin Sosyo-Ekonomik ve Demografik Özellikleri, Osmanlı Araştırmaları, 55 (55), s.99-144.
• Faroqhi, S. (1987), A Great Foundation in Difficulties: or Some Evidence on Economic Contraction in the Ottoman Empire of the Mid-Seventeenth Century, Revue d’Historie Magrebine, 47-48, s.109-121.
• Faroqhi, S. (1988), Agricultural Crises and The Art of Flute-Playing: The Worldly Affairs of the Mevlevî Dervishes (1595-1652), Turcica, Revue D’Etudes Turques, 20, s.43-69.
• Genç, M. (2014), Klasik Osmanlı Sosyal-İktisadi Sistemi ve Vakıflar, Vakıflar Dergisi, 42, s.9-18.
• Genç, M. (2020), Mukataa, TDV İslam Ansiklopedisi, 31, s.129-132.
• Gökçen, İ. (1946), Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar: Hicri (954-1060), Manisa:Marifet Basımevi.
• Güran, T. (2006), Ekonomik ve Malî Yönleriyle Vakıflar, İstanbul: Kitabevi.
• İnalcık, H. (1990), Istanbul : An Islamic city, Journal of Islamic Studies, 1, s.1-23.
• İnalcık, H. (2004), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600. 2.Baskı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2019), Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV Âyânlar, Tanzimat, Meşrutiyet. 7. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karademir, A. (2024), Aspects of Employment in Ottoman Waqfs Examples of Fatih, Yavuz Selim, and Süleymaniye Waqfs, İstanbul İktisat Dergisi, 74(2), s.351-375.
• Kaya, S. (2010). XVIII. Yüzyıl Sonlarında Üsküdar Vakıflarının Gelir Kaynakları, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 15, 29/2, s.95-132.
• Köprülü, F. (1942), Vakıf Müessesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü, Vakıflar Dergisi, 2, s.1-35.
• Köç, A. (2016) Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıfın Hayırseverliği: Ümera ve Ulema Vakıfları Üzerine Bazı Düşünceler, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(35), s.303-322.
• Oded, P. (1992), Waqf and Ottoman Welfare Policy The Poor Kitchen of Haseki Sultan in Eighteenth-Century Jerusalem, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 35(2), s.167-186.
• Orbay, K. (2005a), Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları (Vakfiyeler, Şeriyye Sicilleri, Mühimmeler, Tahrîr Defterleri ve Vakıf Muhasebe Defterleri), Vakıflar Dergisi, 29, s.27-41.
• Orbay, K. (2005b), Detailed Tax Farm Registers and Arrears Registers as Sources of the Waqf’s Financial Analyses, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 58(4), s.331-347.
• Orbay, K. (2007a), 16. ve 17. Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmareti’nin Mali Tarihi (1553- 1650), Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 22, s.125-158.
• Orbay, K. (2007b), Structure and Content of the Waqf Account Books as Sources for Ottoman Economic History and Institutional History, Turcica, 39, s.3-47.
• Orbay, K. (2012), Edirne II. Bayezid Vakfı’nın Mali Tarihi (1597-1640), GAMER, I(1), s.113-141.
• Orbay, K. (2014), Edirne Muradiye Vakfının Mali Yapısı ve Gelişimi (1598-1647), Belleten, 78(283), s.983-1031.
• Orbay, K. (2017), Imperial Waqfs within the Ottoman Waqf System, Endowment Studies, 1(2), s.135-153.
• Orbay, K. (2018), The Celâlî Effect on Rural Production and Demography in Central Anatolia the Waqf of Hatuniyye (1590s to 1638), Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, 71(1), s.29-44.
• Öztürk, N. (1995), Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2000), İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Ankara: T.C. Başbakanlık İstatistik Kurumu.
• Pantık, R. (2014), Atik Vâlide Sultan Külliyesi (1686-1727). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Pantık, R. (2018), Atik Vâlide Sultan Külliyesinde İdari ve Mali Yapı (1590-1830), (Ed.:, F. Başar), Vakıf Kuran Kadınlar, s.265-283, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Pantık, R. (2021), Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Vakıfları: Yönetimi, Kentsel Gelişime Katkıları ve İktisadi Yapısı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Pantık, R. (2024), Borçlanma Stratejileri ve Sarraf Kredileri Bağlamında Osmanlı Vakıflarında Kriz Yönetimi (1750- 1840), Belleten, 88(313), s.845-898.
• Parmaksızoğlu, İ. (1959), Manisa Kütüphaneleri, Türk Kütüphaneciliği, 8(1), s.17-22.
• Peirce, L. P. (1993), The Imperial Harem, New York: Oxford University Press.
• Sahillioğlu, H. (1993), Darphâne, TDV İslam Ansiklopedisi, 8, s.501-505.
• Sahillioğlu, H. (1994), Dirhem, TDV İslam Ansiklopedisi, 9, s.368-371.
• Shefer, M. (2003), Charity and Hospitality: Hospitals in the Ottoman Empire in the Early Period, (Eds.: Michael Bonner et.al.), The Poverty and Charity in the Middle Eastern Contexts, s.121-143, New York: State University Press.
• Singer, A. (2002), Constructing Ottoman Benefience- An Imperial Soup Kitchen in Jeruselam, Albany: State University of New York Press.
• Sakoğlu, N. (2011), Bu Mülkün Kadın Sultanları Vâlide Sultanlar, Hâtunlar, Hasekiler, Kadınefendiler, Sultan Efendiler, İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
• Şafakçı, H.(2022), II. Bayezid’in Oğlu şehzade Şehinşah’ın Hayatı, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), s.190-209.
• Tabakoğlu, A. (1985), Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2016), Osmanlı Mâlî Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Thys-Şenocak, L. (2009), Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler Hadice Turhan Sultan, 1. Baskı, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Uluçay, M. Ç. (2011), Harem, 4 Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uluçay, M.Ç. (2012), Padişahların Kadınları ve Kızları, 6. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1966), II inci Bayezid’in Oğullarından Sultan Korkut, Belleten, 30(120), s.539-602.
• Yavaş, D. (1997), Hafsa Sultan Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 5, s.123-124.
• Yavaş, D. (2002), Kurşunlu Han, TDV İslam Ansiklopedisi, 26, s.448.
• Yediyıldız, B. (1982), Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700-1800, Osmanlı Araştırmaları, 3, s.143-164.
• Yediyıldız, B. (2003), XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi-Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yediyıldız, B. (2012), Vakıf, TDV İslam Ansiklopedisi, 42, s.479-486.
• Yüksel, İ. A. (1997), Hatuniye Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 16, s.501-503.