Osmanlı Devleti’nde Mahpusların Kanun Dışı Hürriyet Arayışları: Kalelerden ve Zindanlardan Firarlar (XVI.-XVIII. Yüzyıllar)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 3, 1860 - 1887, 30.11.2025

Serkan Polat

https://doi.org/10.11616/asbi.1742755

Öz

Devlet mekanizmaları, emirlere itaat etmeyen ya da suç işleyen kişileri toplumsal huzuru ve otoriteyi sağlamak amacıyla ıslah edilmeleri için cezalandırmıştır. Cezaların türü, suçun niteliğine göre hapis, sürgün veya affedilmesi güç daha ağır suçlar için idam olabilmiştir. Çağdaşı devletler gibi Osmanlılar da kanunlar çerçevesinde bu yetkiyi kullanmış ve hapis cezasına başvurmuştur. Yasa dışı yollardan hürriyet arayışına giren mahpusların varlığı ise yeni sorunlara yol açmıştır. Zira firarilerin yakalanmaları, kaçmalarına yardım edenlerin cezalandırılmaları, mekânsal anlamda ise tedbirlerin artırılması gerekmiştir.
Bu çalışma, XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyılın sonuna kadarki süreçte farklı mekânlarda hapsedilen kişilerin firarları sürecine odaklanmaktadır. Çalışma, kaçma girişimlerinde mahpusları firara yönelten motivasyon kaynağının ne olduğu, firara kalkışan mahpusların içeriden ya da dışarıdan yardım alıp almadıkları ya da hadiseler karşısında yönetimin ne gibi tedbirler aldığı soruları etrafında şekillenmiştir. Böylece firar hadiseleri hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Mahpus , Kalebend , Zindan , Firar

Prisoners’ Unlawful Quest for Freedom in the Ottoman State: Escapes from Castles and Dungeons (XVIth-XVIIIth Centuries)

Öz

State mechanisms punished those who disobeyed orders or committed crimes in order to ensure social peace and authority. Depending on the nature of the offense, the type of punishment could be imprisonment, exile or execution for more serious crimes that were difficult to forgive. Like its contemporaries, the Ottomans exercised this authority within the framework of the law and resorted to imprisonment. The existence of prisoners who sought freedom illegally created new problems. It was necessary to catch escapees, punish those who helped them escape, and increase spatial measures.
This study focuses on the process of escape of persons imprisoned in different places from the 16th century to the end of the 18th century. The study is shaped around the questions of what motivated the prisoners in their escape attempts, whether the prisoners who attempted to escape received help from inside or outside, or what measures the administration took in the face of the incidents. Thus, information on escape incidents was provided.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State , Prisoner , Fortress Confinement , Dungeon , Escape

Kaynakça

• Ali Emirî Ahmed III (AE.SAMD.III), 24/2237; 86/8599; 128/12535; 133/13083; 166/16263.
• Ali Emirî Mehmed I (AE.SMHD.I), 96/6665; 182/14199; 245/19979.
• Ali Emirî Mustafa IIII (AE.SMST.III), 128/9911; 193/15201; 213/16791; 231/18258.
• Ali Emirî Osman III (AE.SOSM.III), 29/2004.
• Ali Emirî Selim III (AE.SSLM.III), 62/3727; 62/3728.
• Cevdet Adliye (C.ADL), 15/951; 79/4732.
• Cevdet Askeriye (C.AS), 564/23670; 673/28252.
• Cevdet Dahiliye (C.DH), 33/1644; 54/2655; 101/5031; 111/5540; 139/6940; 203/10105; 213/10612.
• Cevdet Maliye (C.ML), 281/11530.
• Cevdet Zabtiye (C.ZB), 2/81; 4/190; 14/693; 15/722; 42/2055; 48/2355; 71/3527.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 178/7920; 256/14648.
• İbnülemin Askeriye (İE.AS), 76/6875.
• İbnülemin Bahriye (İE.BH), 9/795; 13/1214.
• İbnülemin Dahiliye (İE.DH), 21/1927; 27/2405; 35/3035; 35/3050.
• Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), defter no: 3; 5; 7; 12; 14; 21; 26; 33; 40; 52; 55; 75; 110; 112; 114; 115; 116; 117; 119; 120; 121; 122; 123; 126; 130; 135; 136; 137.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 316/35.
• Selânikî Mustafa Efendi. (1999), Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, Haz.: Mehmet İpşirli, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. (1976), Târihi Mür’i’t-Tevârih, I., Haz.: M. Münir Aktepe, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. (1978), Târihi Mür’i’t-Tevârih, II. A, Haz.: M. Münir Aktepe, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Altınöz, İ. (2023), Hukuk Tarihi Açısından Kalebend Defterleri, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, (53), Yıl 14, s.1-12.
• Anhegger, R. (1942), Martoloslar Hakkında, Türkiyat Mecmuası, 7-8(1), s.282-320.
• Artuk, M. E.,Alşahin, M. E. (2015), Hapis Cezalarının ve Cezaevlerinin Tarihi Gelişimi, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 21(2), s.145-185.
• Avcı, M. (1994), Hürriyeti Bağlayıcı Cezalara Seçenekler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Avcı, M. (2002), Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik, Yeni Türkiye Dergisi Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel Sayısı, 45, s. 128-147.
• Aydın, M. (2022), Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Sisteminde Hapishane Koşulları Açısından Mahkûm Hakları (1839-1920), Adalet Dergisi, 69, s.175-212.
• Bardakoğlu, A. (1997), Hapis, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.54-64.
• Baykara Taşkaya, A. (2020), Osmanlı Hapishanelerine Bir Örnek: Rodos Hapishanesi “Namı Diğer Zindan”, (Ed.: M. Kopar), Antik Çağdan Günümüze Tarih Yazıları, s.103-145, Ankara: İksad Yayınları.
• Bayraktar Tellan, E. (2019), Osmanlı Araştırmalarında Yeni Kaynakların Tarihyazımına Katkıları: Manastırbend Örneği, Tarihyazımı, 1(2), s.171-190.
• Baytimur, S. O. (2016), Osmanlı Devletinde Kalebend ve Sürgün Cezalarının Uygulamaları İle Mahkumların Serbest Bırakılmaları (1789-1839), (Ed.: F. Gedikli), II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, 1, s.831-852, İstanbul: Onikilevha Yayıncılık.
• Baytimur, S. O. (2022), Osmanlı Devleti’nde Manastırbend Cezası ve Uygulamaları (1789-1839), Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 9(24), s.419-434.
• Bostan, İ. (1992), Osmanlı Bahriye Teşkilatı: 17. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çeribaş, V. (2018), Kalebend Defterlerinde Geçen Suç ve Ceza Türleri: 33 Numaralı Kalebend Defteri Örneği, History Studies, 10(9), s.85-102.
• Demirbaş, T. (2005), Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi, (Ed.: E. Gürsoy Naskali, H. O. Altun), Hapishane Kitabı, s.3-40, İstanbul: Kitabevi.
• Doğan, C. (2022), 39 Numaralı Kalebend Defterine Göre Osmanlı Devleti’nde Suç ve Ceza (1830-1834), Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(7), s.133-144.
• Erim, N. (1984), Osmanlı İmparatorluğunda Kalebendlik Cezası ve Suçların Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme, Osmanlı Araştırmaları, 4, s.79-88.
• Günay, H. M. (2000), İslam Hukuk Doktrininde Hapis Müessesesi ve Mahpuslara Yapılacak Muamele, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, s.35-62.
• Güneş Yağcı, Z., Nalbant, E. (2016), İstanbul Tersane Zindanı, (Ed.: F. M. Emecen, A. Akyıldız ve E. S. Gürkan), Osmanlı İstanbulu IV, s.83-113, İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• İşbilir, Ö. (2006), XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinde Limni Kalebentleri, (Ed.: E. Gürsoy Naskali, H. O. Altun), Zindanlar ve Mahkûmlar, s.48-56, İstanbul: Babil Yayınları.
• İşbilir, Ö. (2019), Kalebend, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ek2, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.5-7.
• Keser, B. (1999), Osmanlı Devleti’nde Martolos Teşkilatı, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 12, s.267-275.
• Kılınç, A. (2015), Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Uygulanan Kürek Cezasının Hukuki Tahlili, Belleten, 79(285), s.531-557.
• Kırayit, Y. (2023), Osmanlı Devleti’nde Sürgün ve Kalebend Cezaları: Magosa Kalesi Örneği (18. Yüzyıl), Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 15(1), s.337-356.
• Koca, U. (2018), Boğazkesen Kalesi Kalebendleri (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı), Tarih Dergisi, 67, s.125-150.
• Mumcu, A. (1969), Osmanlı Devleti’nde Rüşvet (Özellikle Adlî Rüşvet), Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Öcal, S. (2023), Osmanlı Hapishanelerinde Firar Vakaları ve Firarları Önlemeye Yönelik Tedbirler, Tarih ve Günce, 12, s.301-322.
• Özcan, A. (1991), Baba Câfer Zindanı, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.366-367.
• Özcan, A. (2003a), Martolos, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.64-66.
• Özcan, A. (2003b), Lağımcı Ocağı, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.49-50.
• Özkul, A. E. (2005), XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kalebentler ve Cezirebentler, (Ed.: E. Gürsoy Naskali, H. O. Altun), Hapishane Kitabı, s.130-139, İstanbul, Kitabevi.
• Parlatır, İ. (2006), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınevi.
• Sakaoğlu, N. (1998), Anadolu Derebeyi Ocaklarından Köse Paşa Hanedanı, 2. Basım, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Saner, Y. (2007), Osmanlı’nın Yüzlerce Yıl Süren Cezalandırma ve Korkutma Refleksi: Prangaya Vurma, (Der.: Noémi Levy-Alexandre Toumarkine), Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18.-20.Yüzyıllar, s.163-189, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Schull, K.F. (2014), Prisons in the Late Ottoman Empire Microcosms of Modernity, Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Şen, Ö. (2007), Osmanlı’da Mahkûm Olmak: Avrupalılaşma Sürecinde Hapishaneler, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Ünlü, M., Çeribaş, V. (2019), Kalebend Defterlerine Göre Osmanlı’da Kadın Mahkûmlar (1800-1815), Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 6(16), s.535-553.
• Yıldız, G. (2012), Mapusâne Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni (1839-1908), İstanbul: Kitabevi.