KUR’ÂN YORUM FAALİYETİ OLARAK KIRÂAT İLMİ (HÜKÜM ÂYETLERİ ÇERÇEVESİNDE)

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 5, 58 - 76, 31.05.2018

Yaşar Akaslan

Öz

Kur’ân kelimelerinin bazılarında telaffuz açısından farklılıklar söz konusudur. Arap dilinin edebî zenginliği ve lehçe farklılıkları gibi unsurlar, Hz. Peygamber’in (sav) bizzat ifadeleri ve onayı, Kur’ân’ın farklı okunmasına kapı aralamıştır. Nüzûl sürecinde ve sonrasında Kur’ân’ı daha iyi anlama çabalarına matuf çalışmalar, hatırı sayılır ölçüde kırâat birikimi oluşturmuştur. Kırâatler, Müslümanın hayata bakışının başlıca unsuru olan Kur’ân’ın anlaşılmasında önemli rol oynar. Anlaşılmasına ve yorumlanmasına hizmet eden bu disiplin sayesinde Kur’ân’dan değişik manalar elde etme imkânı doğmuş, bazı kapalı ifadeler kırâatler aracılığıyla açıklığa kavuşturulmuştur. Kırâat farklılıklarının manaya etkisine daha ilk asırlardan itibaren kaynaklarımızda yer verilmiştir. Taberî (ö. 310/923), Zemahşerî (ö. 538/1144), Râzî (ö. 606/1210), Kurtubî (ö. 656/1258) ve Ebu Hayyân (ö. 745/1344) gibi birçok âlim, eserlerinde bu farklılıklar üzerinde durmuş ve âyetlerin tefsirini buna göre yapmışlardır. Böylece kırâat ihtilafının olduğu âyetlere yeni bir bakış açısı ve açıklama getirilmiştir. Bu sayede yorumlar zenginleşmiş, zihinlerde oluşacak yeni çağrışımlarla beraber farklı değerlendirmeler söz konusu olmuştur. Kur’ân’ı yorumlamada önemli bir etkiye sahip olan kırâat ilmi tefsir ve fıkıh gibi Kur’ân ile doğrudan ilişkili ilimler açısından da önem arz eder. Dolayısıyla bu disiplin, Kur’ân’ı anlamaya hizmet etmesi itibariyle Kur’ân ilimleri arasında vazgeçilmez bir disiplin kabul edilir. İslâmî ilimlerin birçok branşını etkileyen kırâat ihtilafları, ahkâm boyutu olan hukûkî âyetlerin anlaşılmasına ve yorumlanmasına da etki etmiştir. Âlimler arasında şöhret bulan “kırâat farklılıkları, ahkâm ihtilaflarını ortaya çıkarır.” sözü bu açıdan önem arz etmektedir. İslâm’ın temel kaynağı ve hüküm çıkarmada şer‘î delillerin temeli olan Kur’ân, kaynaklarda “Allah (cc) tarafından, Hz. Cebrâil vasıtasıyla Hz. Peygamber’e (sav) mucize olarak indirilen, tevâtüren nakledilen ve tilâvetiyle ibadet edilen Allah’ın (cc) kelâmı”3 şeklinde tanımlanır. islâm fıkıh mezheblerinin, ittifakla Kur’ân olarak kabul ettiği mütevâtir kırâatler,4 İslâm hukûkunun hüküm istinbâtında en önemli başvuru kaynaklarından sayılmıştır. Fıkıh mezhebleri, kırâatlerin söz konusu lafızlara yüklediği anlamla değişik bir bakış açısı kazanmış; böylelikle birçok meselede, herhangi bir kırâat imamının okuyuşundan hareketle, diğerlerinde olmayan alternatif bir mana ve hüküm çıkarılabilmiştir. Bu bağlamda sahabenin fakihlerinden olan Ebu’d-Derdâ’nın (ö. 32/652): “Sen Kur’ân’ın vecihlerini öğreninceye kadar onu tam olarak anlayamazsın.” şeklindeki ifadesi de meselenin önemini gösterir niteliktedir. Öte yandan âlimler arasında şöhret bulan “Kırâat farklılıkları, ahkâm ihtilaflarını ortaya çıkarır.”6 sözü kırâat-fıkıh ilişkisinin bu boyutuna dikkat çeker. Zerkeşî (ö. 794/1392), şâz kırâatleri anlattığı yerde, kırâatlerin Kur’ân’ı izah eder mahiyette olduğunu, tabiînden buna benzer şeylerin rivayet edildiğini ve hoş karşılandığını söyler. O, bu rivâyetlerin tefsirden daha çok ve güçlü olduğunu vurgulayarak tevilin sıhhati noktasında bu kırâatlerden istifade edildiğini dile getirir. sahîh kırâat kriterlerini taşıyan mütevâtir kırâatler, hukuk kaynağı olarak kabul edilirken, bunun dışında kalan rivâyetler Kur’ân olarak değerlendirilmemiş ve bunların namazda tilâveti câiz görülmemiştir. Kur’âniyyet vasıfları ise üç kriter ile belirlenmiş, bu şartları bünyesinde barındıran kırâatler sahîh-mütevâtir olarak kabul görmüştür. Bu üç kriter kısaca şu şekildedir:

1) Bir vecihle de olsa Arap gramerine uygunluk.

2) Hz. Peygamber’e (sav) ulaşan sahîh ve muttasıl bir sened.

3) Takdîren de olsa resmu’l-mushaf’a (Hz. Osman’a nispet edilen ve onun istinsah ettirdiği mushaflardan birinin hattına) uygunluk.Öte yandan mezheb ekolleri, bu kırâatleri bazı açılardan şer‘î delil olarak kullanmıştır. Bu tür rivâyetler, hüküm istinbâtında önemli rol oynamış, zaman zaman da çıkarılan hükümleri desteklemek için bunlardan istifade etmiştir. Burada mezhep ekollerinin kendi usûl ve prensiplerinden müteşekkil metodolojileri belirleyici olmuştur. Bazı ekoller hüküm çıkarmada kırâatleri daha fazla kullanmış; âhâd ve müdrec kırâatleri de ibadet ve muamelâta ilişkin meselelere dayanak kabul etmişlerdir. Burada, Kur’ân’ı anlamada önemli yer tutan mütevâtir, müdrec ve âhad kırâatleri, altyapı olması kabilinden kısaca izah ettikten sonra, söz konusu kırâat çeşitlerinin şer‘î-amelî hükümler hususunda hangi sonuçlara kapı araladığını örnekler eşliğinde sunmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, Hüküm Ayetleri

Kaynakça

• Abdüllatif Hatîb, Mu‘cemu’l-kırââti’l-Kur’âniyye, Dımaşk: Dâru Sadeddîn, 2000.
• Candan, Abdurrahman, İslam Hukukunda Yemin ve Ahlakîlik, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2010, sy. 15, ss. 431-452.
• Cassâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali, Ahkâmü’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Cezîrî, Abdurrahman b. Muhammed b. Iyaz, Kitâbü’l-fıkh ‘ale’l-mezâhibi’l-erba‘, Kâhire: Dâru’r-Reyyân li’t-Türâs, 1987.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf, et-Ta‘rîfât, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Çetin, Abdurrahman, Yedi Harf ve Kırâatlar, İstanbul: Ensar, 2005.
• Dağ, Mehmet, Kırâat Farklılıklarının İslâm Hukukuna ve Metodolojisine Etkisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ATAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998).
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed Bennâ, İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbaate ‘aşer, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, Ankara: Birleşik, 2003.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Muhammed, el-Muğnî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut: 1972.
• İbn Sa‘d, Muhammed Ebû Abdillah, Tabakâtü’l-kübrâ, Beyrut: Dâru Beyrut, 1957.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed, Ahkâmü’l-Kur’ân, Ali Muhammed Bicâvî (thk.), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman, Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, Muhammed b. Abdirrahman (thk.), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1987.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed, Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn, Beyrut: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 1980. ______, en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr, Ali Muhammed Dabbâ‘ (thk.), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. İslâm İlmihali (İman ve İbadetler), Komisyon, Ankara: TDV, 2010.
• Kal‘acî, Muhammed Revvâs, Fıkıh Lügatı, Ayhan Ak (trc.), İstanbul: Ocak, 2012.
• Karaçam, İsmail, Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati, İstanbul: İFAV, 1995.
• Karaman, Hayrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul: Ensar, 2010.
• ______, Mukâyeseli İslâm Hukuku, İstanbul: Nesil, 1991.
• Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes‘ûd Alâaddîn, Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Koca, Ferhat, “Mutlak”, DİA, İstanbul: TDV, XX, 2006, ss. 402-405.
• Koçyiğit, Talat, Hadîs Istılahları, Ankara: AÜİF, 1980.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Mâlik b. Enes, Müdevvenetü’l-kübrâ, Mısır: ty.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed, el-Îzâh li nâsihi’l-Kur’ân ve mensûhuh, thk. A. Hasan Ferhâd, Riyad: 1976.
• ______, el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırâati’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hucecihâ, Muhyiddîn Ramazan (thk.), Dımaşk: 1974.
• Merğinânî, Ebû Bekir b. Abdülcelil, el-Hidâye, İstanbul: Kahraman, 1986.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed, Mefâtihu’l-ğayb (et-Tefsîru’l-kebîr), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990.
• Sâbûnî, Muhammed Ali, et-Tibyân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Sâlih, Subhi, Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları, Yaşar Kandemir (trc.), Ankara: DİB, 1973.
• Suyûtî, Celâleddîn, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri’l-me’sûr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• ______, el-İtkân fî ‘ulumi’l-Kur’ân, Şuayb Arnaut (thk.), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008. şa‘bân, Zekiyyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları, İbrahim Kâfi Dönmez (Notlar ekleyerek trc.), Ankara: TDV, 2006.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris, Ahkâmu’l-Kur’ân, Abdülğanî Abdülhâlık (thk.), Beyrut: 1975.
• ______, el-Ümm, Beyrut: Dâru’ş-Şü‘ab, 1968.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Yaman, Ahmet, “İslam Hukukuna Özgü Bir Kurum Süt Akrabalığı”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, sy. 13, ss. 55-67.
• Yavuz, Adil, “Evlenmeyi Haram Kılan “Beş Kez Süt Emme” Üzerine Bir Değerlendirme (Kur’ân’dan Bir Âyet mi, Peygamberimizden Gelen Bir Rivâyet mi?)”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007, sy. 23, ss. 51-71.
• Zerkeşî, Bedreddîn, el-Burhân fî ‘ulumi’l-Kur’ân, Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim (thk.), Dâru’t-Turâs, 2008.
• Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Zürkânî, Muhammed Abdülbâkî b. Yusuf, Şerhü’z-Zürkânî ‘ale’l-Muvatta’, Beyrut: Dârul-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilu’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1995.