TÜRKÇE FİİLLERDE CANLANDIRILMIŞ FOSİL İSİM TABANLARI

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 9, 1 - 11, 30.09.2018

Ezel Şahiner

Öz

1932 yılında başlatılan Türk Dil Devrimi’yle birlikte Türkçe sözvarlığındaki Arapça ve Farsça alıntılara karşılık olarak Türkçeye yeni kelimeler kazandırılmış, bu amaç doğrultusunda türetme, birleştirme ve diriltme yollarına başvurulmuştur. Bu yollardan biri olan diriltmede; Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılmış, bir kısmı halk ağızlarında yaşamaya devam etse de yazılı dilde artık işlekliğini kaybetmiş kelimeler canlandırılmıştır. Türetme yönteminde ise mevcut kök ya da tabanlara çeşitli yapım ekleri getirilerek yeni kelimeler ortaya konduğu gibi  azen de Türkçenin tarihî dönemlerine veya Anadolu ağızlarına başvurulmuş, tarama ya da derleme yoluyla elde edilen bu sözcüklere yapım ekleri getirilerek yeni sözcükler türetilmiştir. Bu bildiride Türk Dil Devrimi’yle canlandırılmış veya türetilmiş fiillerde yer alan fosil isim tabanları ele alınacaktır. Fosil kelime; dilin tarihî dönemlerinde ya da ağızlarda bağımsız bir birim olarak kullanıldığı hâlde, günümüz standart Türkçesinde işlekliğini kaybetmiş, sadece türemiş sözcüklerin tabanında ya da kalıplaşmış söz birliklerinde geçen, dolayısıyla başka sözlükbirimlerin yapısına sıkışarak var olan sözlerdir. Bu bildiride Türk Dil Devrimi ile canlandırılmış tüm fosil kelimeler değil;  adece genleş-, kanıksa-, kına-, kıvan-, kutla-, kutsafiillerinin tabanındaki gen, kanık, kın, kıv, kut isimleri ele alınacak, bu isimlerin geçmişteki bağımsız kullanım alanları ve günümüzde fiil tabanlarındaki fosilleşme süreçleri değerlendirilecektir. Bu çalışmadaki kelimelerin günümüz Türkçesindeki kullanım durumlarını tespit etmek amacıyla Türkçe Ulusal Derlemi taranmış, hem bağımsız bir birim olarak bu fosil isimlerin hem de tabanlarını oluşturdukları fiillerin kullanımları incelenmiştir. Tarama sonucunda, söz konusu altı fiilin standart Türkçede işlek olduğu, fakat tabanlarındaki isimlerin bağımsız bir birim olarak standart Türkçeye yerleşemediği, bu fiillerin tabanlarına  ıkışarak var olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türkçede fiiller, fosil isim tabanları, canlandırılan isimler, diriltilen sözcükler, bağımsız kullanım

Kaynakça

• ARAT, R.R. (1974). Kutadgu Bilig II: Tercüme (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• ARAT, R. R.(1991). Kutadgu Bilig I Metin (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ATA, A. (1997). Kısasü’l- Enbiya (Giriş-Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYAN, H. (1979). Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd u Ferahşad) (İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• BAYAR, N. (2006). Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• CİĞA, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-Bahâr (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• COFFEY, S. J. (2013). Lexical Fossils in Present-Day English: Describing and Delimiting the Phenomenon. In R.W. McConchie et al. (Ed.), Selected Proceedings of the 2012 Symposium on New Approaches in English Historical Lexis (47-53). Somerville, MA:Cascadilla Proceedings Project.
• ÇAĞBAYIR, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük: Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı (5 Cilt). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ÇOLAK, G. (2017). Türkçede Fosil Kelimeler (2. Baskı). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• DS VI - VIII: Derleme Sözlüğü VI. Cilt (1972). VIII. Cilt (1975). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2009). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi (7. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERCİLASUN, A.B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GABAİN A. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• OKRENT, A. (2015, Nisan). 12 Old Word That Survived by Getting Fossilized in Idioms.
• http://mentalfloss.com/article adresinden elde edildi.
• TS III - IV: Tarama Sözlüğü III. Cilt (1996, 2. Baskı), IV. Cilt (1996, 2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2011). Türkçe Sözlük (11. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, T. (2010). Orhon Yazıtları (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TİMURTAŞ , F.K. (1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü. İstanbul: Umur Yayınları.
• TUD (2000). Yağmur. ME37E1B-3041.
• TUD (2005). Gün Dokusu. RI22C4A-0842.
• TUD (1996). Çoban Yıldızı. IA16B2A-0762.
• YAVUZ, K. (2000) Aşık Paşa, Garib-nâme. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YÜKSEL, S. (1965). Işk-Nâme (İnceleme-Metin). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi