X. YÜZYILDA ÇİNLİLERİN VE ARAPLARIN TÜRKİSTAN’DA HÂKİMİYET MÜCADELESİ: TALAS MEYDAN MUHAREBESİ

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 11, 28 - 51, 30.11.2018

Gülseri Okudan

Öz

Türklerin
İslamlaşması süreci Türk ve İslam tarihini derinden etkilemiş bir olaydır.
Türkler İslam dinini kabul ederken farklı devletlerle farklı siyasi ve askeri
düzlemlerde mücadele etmişlerdir. Türkistan coğrafyasında İslam’ın etkileri Hz.
Muhammed’in başkanlığı sürecine kadar dayandırılsa da en büyük etkileşimin
Emevi ve özellikle Abbasi devleti döneminde yaşandığı bilinen bir gerçektir.
Türk boyların Çin ve Arapların 750’li yıllarda dini ve siyasi çıkar sahasına
dönüşen Türkistan’da İslam ile karşılaşmaları ve zamanla İslamlaşmalarıyla
sonuçlanmıştır.  Emevi ve Abbasi
devletleri döneminde Türklerin İslam dininden haberleri olduğu bilinmektedir.
İslam dini ile Türklerin tanışması ve kabul etme süreci her iki devletle de
olan ilişkilerinde farklı bir süreç işlemiştir. Karluk boyu İslam dinini Türk
dünyasına Orta Asya bağlamında girmesinde önemli siyasi ve askeri güç olarak
karşımıza çıkmaktadır. Karahanlıları oluşturan ve etkin bir güç olarak
öncesinde kendi devletini kuran Karluklar başta olmak üzere, Yağma, Basmıl,
Çiğil gibi Türk boylarının Türklerin İslamlaşmasına etkileri yadsınamayacak
kadar mühimdir. Türk dünyası İslam dini ile Emevi devleti döneminde çok sağlam
politikalar geliştiremese de İslam dünyasından bir haber bir durumda da
değildir. Emeviler dönemindeki siyasi politikalar ve tutumlar Türklerin İslam’a
bakışını etkilemiştir. Ancak bu durum Abbasi devletinde değişim göstererek
Karahanlıların temelini oluşturan boyların İslamlaşması ile sonuçlanmıştır.
Talas savaşı zuhur edene değin geçen zaman zarfında Türk boylarının İslam dinin
benimsemesi ve yeni bir siyasal oluşum kurması süreci üzerinde durulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Karluk, Emevi, Abbasi, Karahanlı, 751, Talas

Kaynakça

• Agacanov S. G, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef, Ahmad Anna Berdiyev, I. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2002.
• Anadol C, Tarihe Hükmeden Millet Türkler, I. Baskı, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2006.
• Aktan A, İslam Tarihi Başlangıcından Emevilerin Sonuna Kadar, IV. Baskı, Nobel Yayıncılık, Ankara, 2013.
• Abdulkelimi B, Uygur Türklerinin Dini İnanışları, 2006, sa.1-59
• Ali b. Salih el Muheymid, “Karahanlılar ve İslam’ın Yayılmasındaki Katkıları”, çev. Ali Aksu, Mecelletü Camiati’l –İmam Muhammed b. Suud’il – İslamiyye Dergisi, S. XVI, Sivas, tarihsiz, sa. 273-318.
• Apak A, “Emeviler Dönemi Türk- Arap İlişkileri ve Türklerin İslamlaşma Sürecinin Başlangıcı”, Türkler Ansiklopedisi, c.IV, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 324-335.
• Ainiding N, “Karahanlı Dönemi Uygur Türklerinde İslam Dini Eğitimi ve Din Adamları”, sa. 170-180.
• Aynakulieva G, “Fergana’da Yerleşim Yerleri”, Türkler Ansiklopedisi, c. V, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa.117-134.
• Barthold W, İlk Müslüman Türkler, haz. Nurer Uğurlu, I. Baskı, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2015.
• Bahadır G, “Ortaçağ Anadolu’sunda Türk- İslam Medeniyetinin Oluşması (636-1100)”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.XVI, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Antakya, 2011, sa. 113-126.
• Bedirhan Y.- Öztop F, “İpek Yolu Bağlamında Göktürkler Devrinde Çin’in Türkistan’ı İstila Politikası”, TİDSAD, S.II, y..y, 2015, sa. 299-307.
• Bozkuş M, “Türklerin İslamiyet’i Kabul Etmesi ve Aleviliğin Türkler Arasında Yayılması”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.II, Sivas, 1998, sa. 409-418.
• Bozkurt N, “İpek Yolu”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XVI, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2000, sa. 369-373.
• Cahen C, Türkler Nasıl Müslüman Oldular, I. Baskı, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2015.
• Ceylan E, “Çin Kaynaklarına Göre İslamiyet’in Çin’e Girişi”, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Dil, Tarih Coğrafya Yayınları, Ankara, 2016, sa. 27-36.
• Candan B, “Türk Kültüründe Kütüphaneler ve Eğitim Hayatımıza Etkileri: Cumhuriyet Öncesi Dönem”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. IV, Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Çankırı, (t.y), sa. 105-124.
• Çakan V, “Orhun Uygur Devleti’nin Ordusunun Silahlanması ve Eğitimi Üzerine Bir İnceleme”, Türkiye Sosyal AraştırmalarDergisi, S.X, y.y, 2006, sa. 165-175.
• Divitçioğlu S, Ortaçağ Türk Toplumları Hakkında, I. Baskı, Alfa Tarih Yayınları, İstanbul, 2016.
• Durant W, İslam Medeniyeti, çev. Orhan Bahaeddin, I. Baskı, Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1980.
• Demir M , “Türk- İslam Medeniyetinde Şehirleşme”, İslami Araştırmalar Dergisi, S.I, c.XVI, Türkiye Ekonomik ve Kültürel Dayanışma Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, sa. 156-165.
• Ercilasun A. B, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat”, Türkler Ansiklopedisi, c. V, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa.1441-1536.
• Grousset R, Bozkır İmparatorluğu: Attila, Cengiz Han, Timur, çev. Reşat Uzmen, VIII. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2014.
• Frye R. N. , Bukhara The Medieval Avhievement (Ortaçağ Başarısı Buhara), I. Baskıçev. Hasan Kurt, I. Baskı, Norman, 1965.
• Gibb H. A. R, Orta Asya’da Arap Fetihleri, çev. Hasan Kurt, I. Baskı, Çağlar Yayınları, Ankara, 2005.
• Golden P. B, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, V. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2014.
• Hitti Ph. K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, I. Baskı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Hunkan Ö. S, “Ortak ve Farklı Yönleriyle Orta Asya’ da Devletler Üzerine Eleştirel Değerlendirme”, TÜEFD, S. VII, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Edirne 2014, sa. 75-85.
• …………, “El- Kandi Fi Zikri Ulemai Semerkand’ da Türk Hakanlığı (Karahanlılar), TÜEFD, S. IX, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Edirne, 2015, sa. 1-17.
• ……………, “Satuk Buğra Han”, DİA, c.XXXVI, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2009, sa. 181-182
• İbn-i Havkal, Suret el Arz -X. Asırda İslam Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, I.Baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kitapçı Z, Emeviler Devri Arap Irkçılığı Orta Asya’da İslamiyet ve Türkler, I. Baskı, Yedi Kubbe Yayınları, Konya, 2015.
• ………………, Yeni İslam Tarihi Ve Türkler İslami Türk Tarihine Giriş, c.I I. Baskı, Yedi Kubbe Yayınları, Konya, 2015.
• ………………… Yeni İslam Tarihi ve Türkler Hz. Peygamber’in Nübüvvet Hayatı ve Orta Asya Türklüğü, c. II, I Baskı, Yedi Kubbe Yayınları, Konya, 2017.
• ………………, Türkistan’ın Müslüman Araplar Tarafından Fethi, I. Baskı, Yedi Kubbe Yayınları, Konya, 2014
• ……………..Türkler Nasıl Müslüman Oldu Step Kahramanlarının İslam Dini İle Tanışmaları, I. Baskı, Yedi Kubbe Yayınları, Konya, 2013.
• Karahan A, “Karahanlı Türkçesi Yazı Dili Hangi Lehçeye Dayanıyordu?” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S.III, Türkiye, 2014, sa.13-28.
• Kitapçı Z, ”Orta Asya’nın Müslüman Araplar Tarafından Fethi”, Genel Türk Tarihi, c.III, edit: Hasan Celal Güzel, Ali Birinci, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 655-665.
• Kitapçı Z, “Türklerin Müslüman Oluşu”, Türkler Ansiklopedisi, c. IV, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 455-470.
• Koyuncu M, “Türkler ve İslam Dünyası”, Türkler Ansiklopedsi, c. IV, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 336-351.
• Kurt H, “Maveraünnehir’e İslam’ın Girişi”, Türkler Ansiklopedisi, c. IV, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa 279-289.
• Ligeti L, Bilinmeyen İç Asya, c.I, çev. Sadrettin Karatay, I. Baskı, M.E. Basımevi, İstanbul, 1990.
• Maraşlı S, “Türk Alp Geleneğinin Ortaçağ Anadolu Tasvir Sanatına Yansımaları”, Siberian Studies Dergisi, S.III, y.y, 2013, sa. 17-42.
• Muhammed b. Ahmed el Mukaddesi, Ahsenü’t Takasim İslam Coğrafyası, çev. Ahsen Batur, I. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015.
• Sarıkaya S , “Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mezheplerin ve Tarikatların Yeri ve Önemi”, Türkler Ansiklopedsi, c.V, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 941-963.
• Şahin K, “Karahanlılar Dönemi Darül Merda Hastanesi, Vakfiyesi”, Eğitim Bilimleri Dergisi, c. XV, Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Antalya,1982, sa. 299-244.
• Şener H. İ, “Karahanlılarda Dil ve Edebiyat”, Türkler Ansiklopedisi, c.V, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 1498-1513.
• Sümer F, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilatları, Destanları, I. Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1972.
• Orhun Abideleri, haz. Muharrem Ergin, I. Baskı, Hisar Yayınları, İstanbul, 2003.
• Ocak A. Y, “Türkler ve İslamiyet: Türklerin Müslümanlığı Tarihine Dair Bir Sorgulama”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.XIII, Bolu, 2013, sa.251-260.
• Özaydın A, “Türklerin İslamiyet’i Kabulü”, Genel Türk Tarihi, c.III, edit: Hasan Celal Güzel, Ali Birinci, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 615-649.
• Pırlanta İ, Fethinden Samaniler Döneminin Sonuna Kadar Nişabur, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2010.
• Roux J. P, Türkleri Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, çev. Aykut Kazancıgil- Lale Arslan Özcan, XI. Basım, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2015.
• Tekin Z, Türk Eğitim Tarihi, I. Basım, Karabük Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Karabük, 2007.
• Togan Z.V. , Umumi Türk Tarihine Giriş, c.I, I. Basım, Enderun Kitapevi, İstanbul, 1981.
• Touatı H, Orta Asya’da İslam ve Seyahat, çev. Ali Berktay, I. Basım, Y.KY, İstanbul, 2004.
• Turan O, Selçuklular ve İslamiyet, Ötüken Yayınları, I. Basım, İstanbul, 2015.
• ……….. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, Ötüken Yayınları, I. Basım, İstanbul, 2009.
• Taflıoğlu M. S, “Modern Türk Tarihinde Türklerin Müslüman Oluşu”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, c.IV, S.XVI, y.y, 2012, sa. 31-42.
• Taşağıl A, “Talas Savaşı” Diyanet İslam Ansiklopedisi c. XXXIX, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2010, sa.501.
• Turan O, “Türkler ve İslamiyet”, Türkler Ansiklopedisi c.IV, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, sa. 290-304.
• Türker Ö, “Türklerin Araplarla İlk Münasebeti ve Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci”, tarihsiz, sa. 1-14.
• Yakupoğlu C, “Türkistan’ın Türk Boylarından Çiğiller ve Anadolu’da İskân İzleri”, tarihsiz.
• Yazıcı N, İlk Türk İslam Devletleri Tarihi, TDV Yayınları, Ankara, 2015.
• Yiğit İ, “Emeviler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.XI, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1995, sa. 87-104.
• ………., “Mevali”, Diyanet İslam Ansiklopedisi c. XXIX, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004, sa. 424-426.
• Yıldız H. D, “Abbasiler” İslam Ansiklopedisi, c.I, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1998,sa. 31-48.
• …………, “Avasım”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. IV, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991, sa.111-112.
• Yıldız H. D, İslamiyet ve Türkler, I.Baskı İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2015.
• Ahmedova Z, Türklerin Arasında İslamiyet’in Yayılmasında Tasavvufun Rolü, 2006.