DOĞULU BİR MÜSTAĞRİB; AHMET MİTHAT EFENDİ (1844-1912)

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 4, 434 - 450, 30.04.2019

Nur Sümeyra Yalım

Öz

         Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) ilk Türk romancı
olmasının yanı sıra, edebî türlerde birçok ilki Türk edebiyatına kazandırmış,
döneminin en önemli münevverlerinden birisidir. Ahmet Mithat Efendi
edebiyatçılığının dışında, tarihçi, öğretmen, müteşebbis, matbaacı, gazeteci,
aynı zamanda gazete sahibi, devlet memuru; fakat en önemlisi çalışmayı bir aşk
olarak niteleyip, hayatı boyunca da bu aşka sadık kalarak üzerine aldığı tüm
vazifelerde çok çalışan, fikir ve mücadele adamıdır.

         Ahmet Mithat Efendi’nin Batı
karşısında aldığı tutum ise tüm bu özellikleriyle yakından ilgilidir. Sırasında
Batı’ya karşı hayranlığını gizlemeyerek, terakki adına değerlendirdiği her
şeyin alınması gerektiğini söyleyen Ahmet Mithat Edendi, sırasında da Batı’nın
üstünlüğü karşısında ne yapılması gerektiği noktasında kafa yoran, Batı’nın
Osmanlı ve İslam ülkeleri üzerindeki nüfuzuna karşı alınması gereken önlemleri
sıralayan ve bunları okurlarına durmaksızın anlatan, kısaca bir “derdi” olan önemli
bir şahsiyet olmuştur. Bu derdinin temelini kuşkusuz Osmanlı’nın Batı karşısında
geri kalışı ve yanlış Batılılaşma sorunu oluşturmaktadır. Ona göre, Batı’nın bu
gelişimini anlamanın en iyi yolu, Batı’yı yakından tanımaktır. Bu minvalde
Batı’yı tanımak için çocukluğundan itibaren Batı kaynaklarına yönelmiş, Batı’yı
tanıtmak için ilerleyen zamanlarda bu birikimlerini halka aktarmış; gerçek
manada, 1889’da Müsteşrikler Kongresi’ne katılmak vesilesiyle, Batı’yı çok
yakından tanıma fırsatı bulmuştur. Birçok oryantalistin karşısına ‘Doğulu Bir Müstağrib’ olarak çıkmış,
Doğu’yu; özelde Osmanlı’yı tanıtmak amacıyla orada bulunmasına rağmen; Batı’yı
en ince ayrıntısına kadar tanımak için büyük gayret sarf etmiştir. Bu seyahat
esnasında Batı’nın, Doğu’yu ve İslamiyet’i yanlış bildiğini gözlemlemiş,
doğrusunu anlatmak için bir mücadele ve müdafaaya girişmiştir. 

          Bu makale, Ahmet Mithat Efendi’nin
Müsteşrikler Kongresi’nin ardından İstanbul’a döndüğünde, gözlemlerini
aktardığı ‘Avrupa’da Bir Cevelan’
isimli kitabında, kendisinin ifadesi olan ve kendini Batı karşısında tanımlamak
için kullandığı “müstağrib” kelimesinden yola çıkarak, bu yönünün incelenmesini
amaçlamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Ahmet Mithat Efendi, Doğu-Batı, Osmanlı, Batılılaşma, Müstağrib

Kaynakça

• AHMET MİTHAT EFENDİ; Menfa, (Haz. H. İnci), İstanbul: Kapı Yayınları, (Eserin orijinali 1876’da yayımlanmıştır), 2013. AHMET MİTHAT EFENDİ; Avrupa’da Bir Cevelan, (Haz. A. Pala), İstanbul: Dergâh Yayınları. (Eserin orijinali 1889’da yayımlanmıştır), 2015. AHMET MİTHAT EFENDİ; Berlin’de Üç Gün, (Çev. Z. Oktay), İstanbul: Notos Gezi Kitaplığı, 2009. AHMET MİTHAT EFENDİ; Avrupa Âdâb-ı Muâşereti Yahut Alafranga, (Haz. İ. Doğan., A. Gurbetoğlu), Ankara: Akçağ Yayınları. (Eserin orijinali 1894’te yayımlanmıştır), 2001.AHMET MİTHAT EFENDİ; Sevdâ-yı Sa’y Ü Amel, (Haz. H. Uçan), İstanbul: kitap Dünyası Yayınları. (Eserin orijinali 1878’de yayımlanmıştır), 2016. AHMET MİTHAT EFENDİ; İstibşar “Amerika’da Neşr-i İslam Teşebbüsü”, (Haz. K. Savaş), İstanbul: Çizgi Kitabevi. (Eserin orijinali 1892’de yayımlanmıştır), 2018. AHMET MİTHAT EFENDİ; Peder Olmak Sanatı, (Haz. G. Akyol), İstanbul: Dergâh Yayınları. (Eserin orijinali 1889’da yayımlanmıştır), 2017. AHMET MİTHAT EFENDİ; Fazıl ve Feylosof Kızım Fatma Aliye’ye Mektuplar, (Haz. F. S. İnceoğlu, Z. Süslü Berktaş), İstanbul: Klasik Yayınları, 2011. AHMET MİTHAT EFENDİ; Ahmet Metin ve Şirzat, (Haz. F. Gökçek., Ö. Nemutlu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.ÇAPANOĞLU, Münir Süleyman; İdeal Gazeteci, Efendi Babamız Ahmet Mithat, İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1964.ÇELİK, Yakup; “Değerler Çevresinde Rakım Efendi”, Ahmet Mithat Efendi Armağanı, (Haz. M. Miyasoğlu), İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.ENGİNÜN, İnci; “Ahmet Midhat Efendi”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 521, 1995. ESEN, Nüket; Hikâye Anlatan Adam: Ahmet Mithat, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.Esen, N., Köroğu, E.; Merhaba Ey Muharrir, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2006.FİNDLEY, Carter V.; Ahmed Midhat Efendi Avrupa’da, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. GOODY, Jack; Tarih Hırsızlığı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.HARMAN, Ömer Faruk; “Ahmet Midhat Efendi ve Dinler Tarihi”, Ahmet Mithat Efendi Armağanı, (Haz. M. Miyasoğlu), İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2017. KULA, Onur Bilge; Batı Felsefesinde Oryantalizm ve Türk İmgesi, İstanbul Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018. MERİÇ, Cemil; Kültürden İrfana, (Haz. M. A. Meriç). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018. METİN, Abdullah, Oksidentalizm İki Doğu İki Batı, İstanbul: Açılım Kitap, 2013. MİYASOĞLU, M; “Ahmet Midhat Efendi’nin Mütefekkir Romancı Portresi”, Ahmet Mithat Efendi Armağanı, (Haz. M. Miyasoğlu), İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.MİYASOĞLU, E; “Doğumundan Ölümüne Ahmet Midhat Efendi”, Ahmet Mithat Efendi Armağanı, (Haz. M. Miyasoğlu), İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.OKAY, O; Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Midhat Efendi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017. SAİD, E.W.; Şarkiyatçılık. (Çev. B. Yıldırım), İstanbul: Metis Yayınları, 2017.ŞEMSEDDİN SAMİ; Kâmus-ı Türkî, (Haz. R. Gündoğdu., N. Adıgüzel., E. F. Önal.). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2014. TANPINAR, Ahmet Hamdi; 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988. TURİNAY, Necmettin; “Mehmet Âkif’ten Ahmet Midhat’a Sırât-ı Müstakim Arka Planı”, Ahmet Mithat Efendi Armağanı, (Haz. M. Miyasoğlu), İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.UĞURCAN, S; “Ahmet Midhat Efendi’nin Romanlarında Tarih ve Medeniyet”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 521, 1995.US, Hakkı Tarık; Bir Jübilenin İntibaları: Ahmed Midhat’ı Anıyoruz! İstanbul: Vakit Gazete Matbaa Kütüphane, 1955.